در عصر دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی انسان‌ها تبدیل شده‌اند. در ایران، با وجود محدودیت‌های دسترسی به برخی پلتفرم‌ها، اینستاگرام به عنوان یکی از محبوب‌ترین شبکه‌ها، نقش پررنگی در شکل‌دهی به سبک زندگی، ارزش‌ها و حتی روابط افراد ایفا می‌کند. با این حال، نمایش بی‌وقفه «زندگی‌های ایده‌آل» در این فضا، به ویژه در جامعه ایرانی، نه تنها سلامت روان کاربران را تحت تأثیر قرار داده، بلکه بنیان روابط خانوادگی را نیز تهدید می‌کند. این مقاله به بررسی پیامدهای روانی و اجتماعی این پدیده می‌پردازد.
۱. نمایش زندگی ایده‌آل: سراب شادی در اینستاگرام
اینستاگرام به عنوان بستری برای نمایش «برترین لحظات زندگی»، کاربران را به سمت ساخت هویتی آرمانی سوق می‌دهد. عکس‌های ویرایش‌شده از تعطیلات لوکس، بدن‌های بی‌نقص، میزهای غذای رنگارنگ و روابط عاشقانه ایده‌آل، تنها بخشی از این نمایش هستند.
متاسفانه در بسیاری موارد این تصاویر به سرعت به «معیار موفقیت» تبدیل می‌شوند.
– مقایسه اجتماعی: نظریه «مقایسه اجتماعی» (فستینگر، ۱۹۵۴) توضیح می‌دهد که افراد برای سنجش جایگاه خود، زندگی دیگران را ملاک قرار می‌دهند. در اینستاگرام، این مقایسه به شکل افراطی رخ می‌دهد، زیرا کاربران عمدتاً جنبه‌های مثبت زندگی خود را نمایش می‌دهند.
– فشار هویتی: جوانان ، به ویژه زنان، برای انطباق با استانداردهای زیبایی و سبک زندگی غربیِ تبلیغ‌شده در اینستاگرام، اغلب دچار تعارض بین هویت سنتی و مدرن می‌شوند.
۲. تأثیر بر سلامت روان: از اضطراب تا افسردگی
مطالعات متعدد نشان می‌دهند که استفاده طولانی‌مدت از اینستاگرام با افزایش علائم افسردگی، اضطراب و کاهش عزت نفس مرتبط است.
– افسردگی: پژوهش دانشگاه پنسیلوانیا (۲۰۱۸) نشان داد کاهش زمان استفاده از شبکه‌های اجتماعی، افسردگی و احساس تنهایی را به طور چشمگیری کم می‌کند. در ایران، تحقیقات مشابه (مانند مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس، ۱۴۰۰) حاکی از آن است که ۴۰% کاربران جوان پس از استفاده از اینستاگرام، احساس «ناکافی بودن» را تجربه می‌کنند.
– اضطراب: ترس از دست دادن (FOMO) و فشار برای تولید محتوای جذاب، به ویژه در بین نوجوانان، موجب اضطراب مزمن می‌شود.
– اختلالات خواب: نور آبی صفحه نمایش و درگیری ذهنی با محتواها، الگوی خواب را مختل می‌کند که خود عامل تشدید افسردگی است.
۳. تخریب روابط خانوادگی: از گسست تا تعارض
خانواده، هسته اصلی جامعه ایرانی است، اما شبکه‌های اجتماعی این پیوندها را سست کرده‌اند:
– کاهش ارتباطات حضوری: طبق آمار مرکز آمار ایران (۱۴۰۲)، ۶۷% خانواده‌ها اذعان کرده‌اند که اعضا در مهمانی‌های خانوادگی بیشتر زمان خود را صرف گوشی‌های همراه می‌کنند.
– انتظارات غیرواقعی: دیدن تصاویر خانواده‌های «کامل» در اینستاگرام (مثلاً والدین همیشه خندان یا فرزندان بی‌نقص) موجب مقایسه و ایجاد تنش در خانواده‌های واقعی می‌شود.
– شکاف نسلی: والدین اغلب درک کمی از فضای مجازی دارند، در حالی که جوانان خود را در آن غرق می‌کنند. این مسئله به سوءتفاهم و کاهش گفت‌وگوی سازنده منجر می‌شود.
- بیشتر بخوانید:
- اثرات فضای مجازی بر طلاق عاطفی
- بررسی تأثیر رسانه‌ها و فضای مجازی بر میزان طلاق در خانواده‌های ایرانی
۴. عوامل تشدیدکننده
برخی ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی ، تأثیر منفی اینستاگرام را تقویت می‌کند:
– فشار اقتصادی: نمایش ثروت در اینستاگرام، در شرایطی که بسیاری از خانواده‌ها با تورم و بیکاری دست و پنجه نرم می‌کنند، احساس محرومیت را تشدید می‌کند.
– محدودیت‌های اجتماعی: در جامعه‌ای که بسیاری از مردم متعهد به اخلاق و حیا بوده و بیان آزادانه و بی‌حدومرز برخی مسائل (مانند روابط عاطفی) را نمی‌پسندند، اینستاگرام به فضایی برای ارضای نیازهای عاطفی بی‌حدومرز تبدیل می‌شود که گاه به اعتیاد مجازی می‌انجامد.
– نقش جنسیتی: فشار مضاعف بر زنان برای نمایش زیبایی و موفقیت همزمان در نقش سنتی(همسری و مادری) تنش‌های روانی را دوچندان می‌کند.
۵. راهکارها: از آگاهی تا اقدام
– آموزش سواد رسانه‌ای: مدارس و رسانه‌ها باید به کاربران بیاموزند که محتوای اینستاگرام بازتاب واقعیت نیست.
– تقویت ارتباطات خانوادگی: ایجاد «زمان‌های بدون گوشی» در جمع‌های خانوادگی و تشویق به گفت‌وگوی رو در رو.
– حمایت روانشناختی: گسترش مراکز مشاوره آنلاین و آفلاین برای مقابله با پیامدهای روانی شبکه‌های اجتماعی.
– تولید محتوای آگاهانه: الهام‌بخشی به اینفلوئنسرها برای نمایش زندگی واقعی و نقاط ضعف انسان‌ها.
نتیجه‌گیری:
اینستاگرام و دیگر شبکه‌های اجتماعی، در صورت استفاده ناآگاهانه، می‌توانند به ابزاری برای تخریب سلامت روان و روابط خانوادگی تبدیل شوند. در جامعه ایرانی، که خانواده محور اصلی همبستگی اجتماعی است، این تهدید جدی‌تر به نظر می‌رسد. با این حال، آگاهی، تنظیم زمان استفاده و بازتعریف ارزش‌های واقعی می‌تواند از تبدیل این پلتفرم‌ها به «زهر دیجیتال» جلوگیری کند. به یاد داشته باشیم: زندگی ایده‌آل، زندگی‌ای نیست که در اینستاگرام نمایش داده می‌شود، بلکه زندگی‌ای است که با تمام نقص‌هایش، در کنار خانواده معنا می‌یابد.
منابع:
– پژوهش مرکز آمار ایران (۱۴۰۲)
– مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۰)
– Hunt, M. G. (2018). “No More FOMO: Limiting Social Media Decreases Loneliness and Depression”. Journal of Social and Clinical Psychology.
ملیحه طهماسبی
انتهای پیام
