با گذشت زمان و پیشرفت بشر در عرصه علوم انسانی، پنجره‌های جدیدی از درک زندگی بر انسان گشوده میشود. گاه این مفاهیم نوین، ریشه در آیات قرآن و احادیث اهل بیت(ع) دارند و ذهن را به ژرف‌اندیشی فرامی‌خوانند. در این میان، دانش روانشناسی و مشاوره نیز با رشد فزاینده، مسائل تازه‌ای را در حوزه خانواده مطرح ساخته است؛ ازجمله اهمیت «ارتباط مؤثر» به‌عنوان راهکاری کارآمد برای پیشگیری یا درمان اختلافات زناشویی. در مقاله پیش رو به بررسی خانواده الهی در سوره مریم می‌پردازیم.
قرائتی نو از آیه ۵۵ سوره مریم
خداوند در این آیه درباره حضرت اسماعیل(ع) میفرماید: «وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا» *«او همواره خانوادهاش را به نماز و زکات فرمان میداد و همواره نزد پروردگارش پسندیده بود.»*
بیشتر بخوانید:
راهکارهای تقویت روابط خانوادگی بر اساس آموزههای دینی
تحلیل ساختار آیه
– فعل «کان»: بیانگر تداوم و استمرار در امر به نماز و زکات است.
– واژه «أهل»: هرچند برخی مفسران آن را به خویشاوندان گسترده‌تر تعمیم داده اند، اما بار معنایی آن بیشتر بر «خانواده» تأکید دارد.
– دو محور ارتباطی: نماز (ارتباط با خدا) و زکات (ارتباط با مردم) به‌عنوان پایه‌های استحکام خانواده الهی معرفی شدهاند.
نکات کلیدی آیه
۱. تأکید دو سویه: هماهنگی میان ارتباط با خدا و مردم، نه‌تنها مورد رضایت الهی است، بلکه به دلیل مداومت حضرت اسماعیل(ع)، نشان‌دهنده نقش حیاتی این دو عنصر در تعالی خانواده است.
۲. الگوی رفتاری: امر کردن به نماز و زکات، بیانگر مسئولیت پذیری رهبر خانواده در ترویج ارزش هاست، نه صرفاً توصیه‌های فردی.
تأثیرات ارتباط با خدا بر استحکام خانواده
الف) همسویی اعتقادی
همگرایی زوجین در باورهای دینی، راهکاری کارآمد برای کاهش تنش هاست. برای نمونه:
– حل اختلافات: مراجعه به آموزههای دینی در مواردی مانند نامگذاری فرزند، معاشرت با خویشاوندان یا مدیریت مسائل اقتصادی، اختلافات را از مسیر هیجان به عقلانیت سوق میدهد.
– الگوی ثابت اسلامی: دستورات دینی با ارائه چارچوبی روشن، همچون نقشه راهی است که پیروان را از سرگردانی در مسائل تربیتی، سیاسی یا اجتماعی نجات میدهد.
شرط تحقق این همسویی:
استمرار ارتباط با خداوند است؛ چه اگر این پیوند گسسته شود، باورها بهتدریج رنگ می بازند و انسان در گرداب انحرافات گرفتار میآید.
ب) تعهد و مسئولیت پذیری
مسلمان راستین، که ظاهر و باطن خویش را با معیارهای دینی هماهنگ ساخته، همواره متعهد به احکام الهی است.
– تجدید عهد روزانه: انجام منظم عبادات با توجه قلبی، همانند مُهری است بر پیمان همیشگی با پروردگار.
– آگاهی از مسئولیت: نمازگزار راستین، خود را «بنده خدا» میداند که موظف به رعایت حقوق همسر و فرزندان، و پایبند به اخلاق در تمام عرصه های زندگی است.
معنویّت درمانی و آرامش فردی
نماز و عبادت با حضور قلب، همچون چشمه‌سار آرامش بخشی است که روح انسان را از تشویش های دنیوی می‌زداید. مداومت بر این اعمال، نه‌تنها حالتی از امید و انرژی مثبت را در فرد پایدار میسازد، بلکه سپری در برابر ناملایمات زندگی است. در جهانی که فرازونشیبهای روزگار، آدمی را خسته و افسرده میسازد، معنویت به مثابه پناهگاهی امن، جان را از تباهی میرهاند. جالب آنکه «معنویّت درمانی»، که امروزه به عنوان شاخهای نوین در روانشناسی جهانی مورد اقبال است، قرنها پیش در تعالیم اسلامی با وجوب نماز و روزه نهادینه شده بود. اگر بشر امروز به عمق فواید این اعمال عبادی واقف میشد، بیگمان بیتابانه به سوی آن می‌شتافت.
ارتباط با مردم در خانواده
الف) پیوند با خویشاوندان
بسیاری از تنش‌های زناشویی، ریشه در تعامل نادرست با خانواده همسر دارد. با وجود تأکید قرآن و روایات بر «صله رحم»، این سنت حسنه در عصر حاضر کمرنگ شده است. سو جانسون، روانشناس برجسته، در کتاب *«محکم در آغوشم بگیر»* با استناد به پژوهشهای علمی نشان میدهد که روابط مبتنی بر مهرورزی با خویشاوندان، نه‌تنها آرامش روانی را افزایش میدهد، بلکه بر طول عمر انسان می‌افزاید. این در حالی است که اسلام قرنها پیش با احکامی مانند زکات، خمس، نفقه و صله رحم، چارچوبی استوار برای تحکیم روابط خانوادگی ترسیم کرده است. زوجینی که با خانواده‌های یکدیگر و دیگر بستگان، رفتاری عادلانه و همراه با احترام داشته باشند، نه‌تنها از برکات مادی و معنوی بهره‌مند میشوند، بلکه زندگی زناشویی پایدارتری را تجربه خواهند کرد.
ب) کنشگری اجتماعی
زکات و انفاق، افزون بر نقش اقتصادی، تمرینی برای مسئولیت پذیری اجتماعی است. خانواده‌ای که در تعامل با جامعه حضور فعّال دارد و دانش و تجربه خویش را با دیگران به اشتراک میگذارد، همچون درختی است که هم خود ثمر میدهد و هم سایه اش به دیگران آرامش می‌بخشد. چنین خانواده‌ای با تکیه بر شبکه حمایتی جامعه، آسانتر بر مشکلات چیره میشود و در مسیر رشد و تعالی گام برمیدارد.
نتیجه گیری
آیه ۵۵ سوره مریم، با تأکید بر دو محور نماز (ارتباط با خدا) و زکات (ارتباط با خلق)، الگویی جامع برای شکل گیری «خانواده الهی» ارائه میدهد. از سویی، همسویی اعتقادی زوجین و تجدید روزانه عهد با پروردگار، پشتوانه‌ای معنوی برای حل اختلافات است و از سوی دیگر، تعامل سازنده با خویشاوندان و جامعه، سپری در برابر فروپاشی کانون خانواده. این دو بالِ به ظاهر مجزا، در حقیقت دو روی یک سکه اند: عبادتی که انسان را از خودپرستی میرهاند و خدمتی که او را به مهرورزی فرا می‌خواند. این همان سبک زندگی قرآنی است که حضرت اسماعیل(ع) را به «مَرضِیٌّ عِندَ رَبِّهِ» بدل ساخت؛ خانواده‌ای که در هم‌آمیزی زمین و آسمان، معنویت را در عمل و عمل را در معنویت جستجو میکند.
فاطمه سازمند حسینی، پژوهشگر مباحث خانواده