در مورد چه سخن می‌گوییم؟
اصطلاح «بحران» از علم پزشکی وارد مباحث اجتماعی و اقتصادی شده است. در پزشکی، «بحران» وضعیتی است که اندام، دچار بی تعادلی شده و سلامت انسان در معرض خطر قرار می گیرد.[۱] برخی عقیده دارند که این تعریف، در زمینه ی اجتماعی نیز مصداق دارد و زمانی که جامعه از حالت تعادل و نظم عادی خارج شده و دچار آشفتگی می شود، وضعیت بحرانی حاکم می شود. از این رو، بحران را می توان «شرایط غیرعادی» دانست که در آن، مشکلاتی ناگهانی و پیش بینی ناپذیر پدید می آیند و در چنین شرایطی، ضوابط، هنجارها و قوانین مرسوم، کارساز نخواهد بود. در همین شرایط عیار آدم ها مشخص می‌شود. کسانی که اهداف، آمال و نیت‌های خود را آن هنگام آشکار کرده و بُروز می‌دهند.
امروزه فضای جامعه و سرعت اخبار به حدی بالا رفته که کارِ اطلاع رسانی به وضوح از عهده ی روزنامه‌ها خارج شده و اگر می‌شد لحظه‌نامه منتشر کنیم، قطعا اولویت با آن بود. همانگونه که در فضای مجازی می‌بینیم که لحظه‌نامه‌ها بیشتر مورد اقبال‌اند و در شبکه‌های اجتماعی مردم با اینکه از وثوقِ اخبار هم مطمئن نیستند، آنرا باور کرده و به آن ترغیب می‌شوند و کم کم همین اطلاعاتِ غیرموثق روی تحلیل‌ها و رفتارهایشان اثر میگذارد. در قرآن خوانده‌ایم “إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا” هر گاه فاسقی خبری برای شما آورد تحقیق کنید.[۲] اما فضای رسانه‌ایِ امروز این اصل را نیز از ما گرفته، و با اینکه تحقیق و تفحص از صحت و سقمِ مسائل و شناختِ منابع، سهل و در دسترس شده اما زودباوری و سطحی نگری گسترش یافته و در شرایط بحرانی و داغ که یک خبر شیوع پیدا کرده و همه منتظرند تا ابعادِ آنرا بدانند و از ابهام خارج شوند، فیک نیوزها دست به کار می‌شوند، میدان را در دست گرفته و به تشویش اذهان عمومی می‌پردازند و مسائل را تبدیل به بحران کرده یا بحران‌های اجتماعی را به سمت فاجعه پیش می‌برند و نظم اجتماعی را بر هم زده و از کنترل خارج می‌کنند.
در زمانی که بحرانی پیش آمده و همه در شوک ابتداییِ آنند، متفکران رسانه‌ای باید با بهره گیری از عقل جمعی برای کنترل جریانِ رسانه‌ای آن بحران دست به کار شوند و جامعه را از مُضِلّاتُ الفِتَن نجات دهند.[۳]
چرا به این مبحث پرداخته‌ایم؟
چندین بحران اخیر در سال ۱۳۹۸ را به یاد آورید. چه سیل‌ها و زلزله‌هایی که بر ملت گذشت. گران شدن بنزین، آشفته بازارهای آبان ماه و سوء استفاده ضد انقلاب، معاندین و سعودی‌ها. کنشگران سایبریِ ما چه کردند؟ روایتِ غالب از آن بحران‌ها در اذهان عموم مردم چه بود؟ در ماجرای بعد از شهادت حاج قاسم و سقوط هواپیمای اوکراینی چه؟ چه بلایی سر کنشگران سایبری آمد؟ در بحران گسترش ویروس کرونا و و شیوع هراس انگیزِ شبهات و ابهامات، کنشگرانی داشتیم با کاسه‌های چه کنم؟!
در بازه‌هایی از این بحـران‌ها همواره منتظر بوده‌ایم و پر از سوال‌های بی جواب و حرف‌های در دل مانده‌ای که در رسانه آنها را نگفتیم و ایده‌هایی که اجرایشان نکردیم. و در مواقعی هم پیروز میدان شدیم و تجربه‌ای شیرین در جنگ رسانه‌ای بدست آوردیم. فراز و نشیب داشتیم ولی همه آگاه بر لزوم ایجاد یک ستاد و قرارگاه بودیم که در آن موقعیت افراد شاخص را جمع کند، اطلاعات را بررسی نماید، راهبُرد دهد و بازوان اجرایی را حمایت کرده و میدان را راهبری نماید.
چه اهدافی برای ستاد داریم؟
برای این ستاد که فعلا آنرا “ستاد فوریت‌های رسانه‌ای” نامگذاری کرده ایم اهدافی متصور است:
هدف حداقلی: تجربه نگاری و جمع آوری اطلاعات مهم و تولیدات موثر در رخدادهای اجتماعی
هدف میانی: تحلیل اطلاعات توسط خرد جمعی و ارائه پیشنهادات راهبردی رسانه‌ای برای فعالین
هدف حداکثری: راهبری جریانات رسانه‌ای در رخدادهای اجتماعی و به کارگیری حداکثر ظرفیت‌ها
برای این ستاد چه ساختاری بهتر است؟
برای این ستاد در سه سطح مختلف اتاق‌های مجزایی خواهیم داشت که هر یک اعضا و اهدافی خاص خواهند داشت. این سه سطح توسط سوئیچرهایی به یکدیگر متصل خواهند بود تا از به هم ریختگیِ تصمیمات جلوگیری نمایند و هدایتِ کلیِ این ستاد را در ذیل خط مشی‌ها تضمین نمایند.
اعضای سطح اول: (ده نفر)
- پنج نفر از متفکران حوزه رسانه
- پنج نفر از فعالین (هر کدام از حوزه‌های فضای مجازی، هنر و رسانه یک نفر که حداقل سه نفر باید عضو سطح دوم ستاد باشند و دو نفر عضو سطح سوم)
اعضای سطح دوم: (دوازده نفر)
- پنج نفر از فعالین شاخص رسانه‌ای (می‌بایست حداقل دونفرشان عضو سطح سوم باشند یعنی یک تولیدکننده و یک توزیع کننده)
- تحلیلگر حوزه اجتماعی و رسانه
- فقیه جوان و آگاه به زمان
- رصدگر رسانه‌ای
- رابط با اتاق‌های تحلیل همسو
- منتقد رسانه‌ای
- دو خبرنگار رسانه‌ای حوزه اجتماعی
اعضای سطح سوم: (دوازده نفر)
- دو نویسنده فعال در رسانه
- دو کارشناس ارتباطات تصویری (یا هنرهای تجسمی در شاخه‌های مرتبط) و فعال در رسانه (ترجیح حضور در سطوح بالایی)
- دو تدوینگر فعال در رسانه
- دو نفر توزیع کننده و یا رابط توزیع رسانه‌های جمعی
- دو نفر توزیع کننده و یا رابط توزیع رسانه‌های اجتماعی (ترجیح حضور در سطوح بالایی)
- دو پشتیبان فنی و محتوایی (ترجیح حضور در سطوح بالایی)
این سه سطح با چه فرایندی عمل خواهند کرد؟
پس از هر رخداد اجتماعی دبیر اتاق‌ها موظف به طرح موضوع در اتاق (حضوری و یا مجازی) هستند و هر ۲۴ ساعت مصوبات را به جمع بندی خواهند رساند. این مصوبات به سطوح بعدی نیز ابلاغ می‌شود.
قوانین کلی حاکم بر تمامی اتاق ها:
- برای هر اتاق با رای اعضا دبیری انتخاب خواهد شد و جمع بندی نهایی را او انجام خواهد داد.
- لزوم شرکت اعضا در جلسات فوری حضوری و یا مجازی به تشخیص دبیر و یا اکثریت اعضا.
- لزوم مشارکت فعال درون جلسه و انجام وظایف محول برون جلسه‌ای.
- سوئیچرهای سطوح بالاتر برای سطوح پایینی مخفی خواهند بود.
- در موقعیت بحران، دبیر موظف است هر ۲۴ ساعت جمع بندی نظرات اعضا را ارائه دهد و تایید بگیرد.
شیوه‌نامه‌ای اختصاصی:
اتاق سطح اول:
- بررسی و تحلیل اطلاعات و داده‌ها حول آن رخداد اجتماعی
- آینده نگری و تعیین خط و مشی‌های کلی اتفاقات پیش رو
- ارائه پیشنهادات در تعیین خط و مشی‌های کلی رسانه‌ای
اتاق سطح دوم:
- ارائه و یا بازنشر تحلیل‌ها در مورد رخدادهای اجتماعی
- انعکاس به روزترین اخبار و بازنشر شایعات رسانه‌ای حول موضوع
- رصد جبهه معاندین و جریان‌های مقابل اسلام و انقلاب
- انتشار محتواهای ناب و یا ایده‌های تولید محتوای اثربخش
- دعوت و حضور موقتِ تحلیلگران و افراد شاخص در آن رخداد اجتماعی
- تدوین راهبردهای رسانه‌ای و پیشنهادات واکنش سریع برای موضوعات
- تعامل و مشارکت در گروه جهت تایید یا رد مطالب
اتاق سطح سوم:
- مطالعه پیشنهادات راهبردی و تدوین راهکنش‌های عملیاتی
- بررسی راهکارهای توزیع پیشنهادات مدون سطح دوم و سوم
- بررسی راهکارهای تقویت تولیدات رسانه‌ای
- بررسی راهکارهای توزیع هدفمند و موثر تولیدات رسانه‌ای
- تعامل با عوامل موثر در تولید و توزیع
- بررسی حمایت‌های فنی، ابزاری، مادی و یا محتوایی
چگونه موضوع شناسی کنیم؟
مسائل اجتماعی و رویدادهای پیرامونِ ما بسیارند و برای پرداختن به موضوعات نیازمندِ تشریحشان و تبیین مولفه‌های مهم در اولویت بخشی به آنها هستیم تا روشن شود در هر سطح، چه موضوعاتی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
با اضافه شدن فضای مجازی به زندگی‌های فیزیکال، بسیاری از مردم دچار حواشی و فروع می‌شوند و مهم است که ما در این ستاد با اصلی و فرعی کردن مسائل در هیچ سطحی به حواشی نپردازیم. این تشخیص مهم است. رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند ” در هر برهه‌ای یک مسئله‌ی اصلی در کشور هست که باید بر آن تمرکز کرد. قبل از پیروزی انقلاب، مسئله‌ی اصلی «رژیم طاغوت» بود که امام بر آن تمرکز کرد و موفّق شد؛ بعد از پیروزی انقلاب، در یک برهه‌ای، مسئله‌ی «تثبیت نظام» بود، در یک برهه‌ای «جنگ تحمیلیِ صدّام علیه کشور» بود که همه‌ی کشور بر مسئله‌ی جنگ تمرکز کردند، بحمدالله موفّقیّت حاصل شد. امروز مسئله‌ی اصلی و نقد، مسئله‌ی «اقتصاد» است. البتّه مسائل فرهنگی هم هست و بسیار مهم است، مسائل امنیّتی هم همین جور، امّا در بین همه‌ی این مسائل، آنچه از همه نقدتر است، مسائل اقتصاد است که به معیشت مردم ارتباط پیدا میکند و در مسائل فرهنگی و امنیّتی هم اثر میگذارد.”[۴]
ای شمایی که در وسط میدان مجاهدت، جان و مال و آبرویت را کف دست گرفته‌ای بدان؛ که در قبال مستضعفین مسئولیت داری.
خداوند متعال در قرآن وقتی در مورد جهاد فی سبیل الله سخن می‌گویند: ” …ما لَکُم لا تُقاتِلونَ فى سَبیلِ اللهِ وَ المُستَضعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّسآءِ وَ الوِلدان…”[۵] …چرا شما در راه خدا [و در راه نجات] مردان و زنان و کودکان مستضعف نمیجنگید؟…” بلافاصله بحث مسئولیت مجاهدت در راه نجات مستضعفین را طرح می‌کنند، یعنی ای شمایی که در وسط میدان مجاهدت، جان و مال و آبرویت را کف دست گرفته‌ای بدان؛ که در قبال مستضعفین مسئولیت داری.
اگر مستضعف را در آیات و روایات جستجو کنیم به این می‌رسیم: «مستضعف» به کسانى مى گویند که از نظر فکرى، یا بدنى، یا اقتصادى، آن چنان ضعیف باشند که قادر به شناسائى حق از باطل نشوند. و یا این که: با تشخیص عقیده صحیح بر اثر ناتوانى جسمى، یا ضعف مالى و یا محدودیت هائى که محیط بر آنها تحمیل کرده، قادر به انجام وظائف خود به طور کامل نباشند.
در فضای رسانه‌ای اگر بخواهیم این مسئولیت پذیری و اصلی فرعی کردنِ امور را داشته باشیم چگونه بین سطوح مختلف ستاد باید تقسیم بندی کنیم؟ چگونه موضوعات خود را باید بیابیم؟ مستضعفین رسانه‌ای را چگونه باید یاری دهیم؟ اینها نیازمند ملاک است. و اولین کار در هر سطح همین است که ملاک های موضوعی خود را استخراج کرده و مشخص نماید.
مسائل اجتماعی و رویدادهای پیرامونِ ما بسیارند و برای پرداختن به موضوعات نیازمندِ تشریحشان و تبیین مولفه‌های مهم در اولویت بخشی به آنها هستیم تا روشن شود در هر سطح، چه موضوعاتی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
در این مقال ما برای هر سطح، حوزه‌های موضوعی را پیشنهاد می‌دهیم:
این پیشنهادات، به حوزه فعالیت اتاق‌ها نیز توجه دارد:
- اتاق سطح اول بیشتر سازمانی با ضمانت اجرای رسمی و فرمانی است.
- اتاق سطح دوم غالبا غیر رسمی و عمل کننده در بحران‌های میدان است.
- اتاق سطح سوم نیمه رسمی و نیازمند به حمایت است تا خلاء تولید و توزیع را پر نماید.
امیدواریم این تلاش ها با نیت‌های خالصانه بابی باشد در نصرت الهی
فعند الله ثواب الدنیا و الآخره
مرتضی حاجیانی | ۹۸.۱۲.۱۰
پی نوشت ها:
[۱] تن برگ، دیودونیه؛ مدیریت بحران، ترجمه محمدعلی ذوالفقاری، انتشارات حدیث، ۱۳۷۳
[۲] سوره مبارکه حجرات / آیه ۴۹
[۳] حدیث نبوی / الکافی، ثقه الاسلام کلینی، ج۲، ص۷۹
[۴] بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله) ۱۳۹۸/۰۳/۱۴
[۵] سوره‌ی نساء، بخشی از آیه‌ی ۷۵
