مقدمه: خانواده، نخستین نهاد تربیتی و کانون آرامش انسان است، اما استحکام آن بدون احترام متقابل زوجین غیرممکن است. ” احترام متقابل ” زوجین یکی از مهمترین اصول اخلاقی است که سنگ بنای خانواده ی پایدار محسوب می شود.
خداوند در قرآن کریم میفرماید:
«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً» (سوره روم، آیه ۲۱)
«و از نشانه های او این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنارشان آرامش یابید، و میان شما مهر و رحمت قرار داد.»
احترام متقابل، تجلی عملی این «مهر و رحمت» الهی است که خانواده را به محیطی امن برای رشد معنوی و عاطفی تبدیل میکند.
و همچنین با اشاره به رابطه زن و مرد می فرماید:
«هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ» (بقره: ۱۸۷)
«همسران، پوشش و حامی یکدیگرند.»
این آیه نشان میدهد احترام، تنها یک رفتار ظاهری نیست، بلکه همانند لباس، زوجین را از آسیبهای بیرونی محافظت میکند.
در این مقاله، با تکیه بر آموزه های دینی، تأثیر احترام متقابل را در تحکیم خانواده به اختصار مورد بررسی قرار می دهیم.
بخش اول:
احترام متقابل، زمینه ساز دوستی و صمیمیت
الف) قرآن و دوستی زوجین
قرآن کریم از ازدواج با عنوان «میثاقا غلیظا» (نساء: ۲۱) یاد میکند که بر پایه مهر و وفاداری استوار است. پیمان محکمی که جز با ” دوستی عمیق ” نمیتوان فهمی دیگر از آن داشت.
و خطاب به زوجین نیز میفرماید:
«…وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ…» (سوره نساء، آیه ۱۹)
«با آنان (همسرانتان) به شیوه ای شایسته رفتار کنید.»
یکی از شیوه های معروف و شایسته “احترام” است. احترام به معنای پذیرش حق اظهار نظر همسر و گوش دادن فعالانه به دیدگاههای وی.
پیامبر اکرم(ص) نیز میفرمایند:
«أفضَلُكُم إيماناً أفضَلُكُم خُلُقاً، وخِيارُكُم خِيارُكُم لِنِسائِهِم»** (وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۲۲)
«برترین شما در ایمان، خوش اخلاق ترین تان است و بهترین تان کسی است که برای همسرش بهترین باشد.»
مسلما عنوان خوش اخلاق و خوش رفتار را به کسی می توان نسبت داد که “احترام و ادب” در کلام و رفتار وی مشهود است. از انسان بی ادب و بی نزاکت نمیتوان انتظار داشت که دیگران از او راضی بوده و عنوان خوش اخلاق را به او نسبت دهند.
ب) تأثیر احترام بر افزایش دوستی:
احترام به علایق و حریم شخصی همسر، اعتماد و احساس امنیت را تقویت می کند. در واقع رفتار محترمانه ی زوجین با یکدیگر، باعث ایجاد محبت و دوستی در بین آنها می شود.
از طرفی مشارکت در فعالیتهای مشترک (مثل برنامه ریزی سفر یا پیگیری یک هدف خانوادگی) صمیمیت را افزایش می دهد.
زوجی که در تصمیم گیریها به نظرات یکدیگر احترام می گذارند و از جملاتی مانند «نظر تو برام مهمه» استفاده می کنند، و به دنبال راه حل مشترک هستند، نه تنها از تنش ها می کاهند، بلکه اعتماد، صمیمیت و دوستی را افزایش می دهند.
بخش دوم:
احترام متقابل و پیشگیری از تضاد تربیتی فرزندان
الف) احترام در قرآن و هماهنگی در تربیت
قرآن در سوره لقمان، شیوه تربیت فرزند را با محوریت «احترام» آموزش میدهد:
«…وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا» (سوره اسراء، آیه ۲۳)
«و با آنان (پدر و مادر) سخنی کریمانه بگویید.»
فرزندان با مشاهده احترام بین والدین، «ادب» و «گفتار نیکو» را می آموزند.
امام علی(ع) در وصیت به امام حسن(ع) میفرمایند:
«قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ، مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْهُ» (تحف العقول، ص۸۹)
«دل کودک مانند زمین خالی است؛ هر بذری در آن کاشته شود، می پذیرد.»
اگر پدری در حضور فرزندان، با تمسخر از نظرات مادر انتقاد کند، کودک به تدریج احترام به دیگران را زیر سوال می برد. در مقابل، والدینی که در اختلافات با حفظ احترام گفتگو می کنند، الگوی عملی «حل مسئله» را به فرزندان نشان میدهند.
ب) نقش احترام در تربیت یکپارچه
– هنگامی که والدین در حضور فرزندان به یکدیگر احترام میگذارند، کودکان «احترام به یکدیگر» و «وحدت رویه» را می آموزند. پدر و مادر در این خانواده هر دو برای فرزندان محترم و قابل اعتماد هستند. بنابراین حرف و سخن هر دو برای آنها معتبر است و دچار دوگانگی تربیتی نمی شوند.
– تضاد رفتاری والدین (مثال: پدر سختگیر و مادر سهلگیر) باعث سردرگمی فرزندان و کاهش حرمت والدین میشود.
اگر پدری در حضور فرزند از مادرش به دلیل سختگیری در درس انتقاد کند، کودک به تدریج به قوانین خانه بی احترامی میکند. و یا اگر مادر در حضور فرزند توبیخ پدر را در مورد فرزندشان زیر سوال ببرد و ابراز ناراحتی کند، فرزند گمان میبرد که پدر اشتباه کرده و به تدریج اعتبار پدر در خانواده از بین می رود.
در مقابل، والدینی که در خلوت درباره روش تربیتی بحث و در حضور فرزند با احترام از یکدیگر حمایت میکنند، حرمت خود را حفظ می کنند. در این خانواده کودک دجار تضاد تربیتی نمیشود تربیت یکنواختی خواهد داشت.
بخش سوم:
بی احترامیهای مخرب و فروپاشی آرامش خانواده
الف) پرهیز از تحقیر در قرآن و روایات
خداوند هشدار میدهد:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ…» (سوره حجرات، آیه ۱۱)
«ای مؤمنان! گروهی گروه دیگر را مسخره نکند…»
و می فرماید: «وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ» (حجرات: ۱۱)
«یکدیگر را با لقبهای زشت صدا نزنید.»
همچنین پیامبر(ص) هشدار میدهند:
«إِیَّاکُمْ وَ الْفُحْشَ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفُحْشَ وَ لَا التَّفَحُّشَ» (کافی، ج۲، ص۳۲۷)
«از زشتیها بپرهیزید؛ چرا که خداوند زشتگویی و تندی را دوست ندارد.»
بی احترامی در کلام و گفتار، حتی به شوخی، عزت نفس همسر را تخریب کرده و منزلت و جایگاه وی را در خانواده خوار و ناچیز می سازد. آرامش خانواده در گرو نگه داشتن حرمتها و ارزشمندی جایگاه و شأن افراد است.
امام صادق(ع) میفرمایند: «مَنْ أَذَلَّ مُؤْمِنًا فَقَدْ بَنَى فِی النَّارِ بَیْتًا» (کافی، ج۲، ص۳۳۱)
«کسی که مؤمنی را خوار کند، خانه ای در آتش برای خود ساخته است.»
ب) انواع بی احترامی و پیامدهای آن
تحقیر و سرزنش؛ مانند: «تو همیشه خرابکاری میکنی!» باعث کاهش اعتمادبه نفس همسر و ایجاد کینه می شود.
بدزبانی و فحاشی(استفاده از کلمات رکیک در مشاجرات):
باعث تخریب عزت نفس و افزایش خشونت کلامی می شود.
تمسخر و کنایه؛ «همه چیزو بلدی، فقط پول درآوردن بلد نیستی!» باعث ایجاد احساس حقارت و دوری عاطفی می شود.
نادیده گرفتن نظرات مثل قطع کردن حرف همسر یا چشم غره رفتن باعث کاهش میل به مشارکت در امور خانواده میشود.
زنی که در جمع فامیل، شوهرش را به خاطر درآمد کم با کنایه «سلطان قناعت!» خطاب میکند، نه تنها عزت او را میشکند، بلکه باعث میشود شوهرش برای حفظ آبرو، به ارتباطات خارج از خانه پناه ببرد. و یا مردی که به دلیل اشتباهات کوچک همسرش (مانند شور کردن غذا) او را در جمع فامیل تحقیر میکند، ناخواسته زمینه نفرت و دوری عاطفی را فراهم می سازد.
بخش چهارم:
احترام متقابل، اعتماد، خوشبینی و سرمایه گذاری برای آینده
– قرآن و نگاه مثبت به همسر
قرآن کریم توصیه میکند:
«…وَلَا تَنسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ…» (سوره بقره، آیه ۲۳۷)
«و فضیلت و نیکی را میان خود فراموش نکنید.»
قدردانی از نقاط قوت همسر و چشم پوشی از کاستی ها در واقع گونه ای از احترام است که باعث خوشبینی و جلب اعتماد همسر میشود. روایت است پیامبر(ص) هرگز با خشونت با همسرانش رفتار نمی کردند و همواره می فرمودند:
«خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ وَ أَنَا خَیْرُکُمْ لِأَهْلِی»(من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۲۵۶)
«بهترین شما کسی است که برای خانواده اش بهترین باشد و من بهترینِ شما برای خانواده ام هستم.»
وقتی همسر فرد بهترین شخص زندگی او باشد و محترمانه با او برخورد کند، آن فرد چنان به همسرش خوش بین خواهد شد که تمام زندگیش را فدای او خواهد کرد.
اگر زن برای زحماتی که در خانه میکشد، حتی شیر دادن کودکش و نگه داری فرزندان، مورد قدردانی شوهر قرار گیرد و یا مرد پس از یک روز کاری سخت، قدردانی همسرش را بشنود، احساس ارزشمندی کرده و انگیزه بیشتری برای تلاش در زندگی و سرمایه گذاری برای آینده، در آنها ایجاد میشود.
بخش پنجم:
احترام متقابل و مدیریت بحرانها
– قرآن و گذشت در سختیها
خداوند میفرماید:
«وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»
(سوره تغابن، آیه ۱۴)
«و اگر عفو کنید و چشم بپوشید و ببخشایید، خداوند آمرزنده و مهربان است.»
احترام در بحران ها به معنای “حفظ حرمت همسر”، حتی هنگام اشتباه است. در زندگی مشترک موقعیت های بحرانی زیادی پیش می آید که معلول خطاهاو کوتاهی های افراد هستند. اگر زوجین در این مواقع حرمت یکدیگر را نگه داشته و همدیگر را ببخشایند و عفو کنند،0 به خوبی می توانند بحرانهای زندگی را مدیریت کنند.
امام علی(ع) میفرمایند:
«رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ» (غرر الحکم، حدیث ۴۹۶۳)
«سرآمد خرد پس از دینداری، دوستی با مردم است.»
در بحران مالی، زوجی که به جای سرزنش یکدیگر، با احترام به دنبال راه حل هستند، نه تنها رابطه شان را حفظ میکنند، بلکه به فرزندان نیز «صبر و تدبیر» می آموزند.
نتیجه گیری
احترام متقابل، قلب تپنده خانواده است. احترام متقابل، تنها یک «توصیه اخلاقی» نیست، بلکه دستوری الهی است که پایداری خانواده را تضمین میکند. این اصل اخلاقی که در قرآن وروایات بسیار مورد تأکید قرار گرفته است، تأثیر بسزایی در اعتماد همسر، صمیمیت زوجین، آرامش خانواده، تربیت صحیح فرزندان و مدیریت بحرانهای خانوادگی دارد.
رعایت ادب و احترام متقابل بین زوجین می تواند نقش مهمی در استحکام و پایداری خانواده داشته باشد.
نویسنده: فاطمه سازمند حسینی ( پژوهشگر مباحث خانواده)
انتهای پیام
مطالعه بیشتر:
