گزارش وبینار فرهنگ شهرت و پورنوگرافی فقر

در این نشست احسان شاه‌قاسمی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در ابتدا به فرهنگ شهرت در جوامع مختلف و ازجمله ایران اشاره کرد و گفت: سلبریتی‌ها یا افراد مشهور در همه‌ی جوامع افراد تأثیرگذاری هستند و حتی از افراد علمی نیز مهم‌تر هستند و نقش مهمی در بسیج افکار عمومی دارند. در سال‌های اخیر سلبریتی‌ها بنا بر توصیه‌ی مشاوران تبلیغاتی خود در حوزه‌هایی وارد شدند که اساساً هیچ تخصص و مدرکی ندارند و از این طریق می‌خواهند بیشتر خود را مطرح کرده و از این طریق ثروت خود را افزایش دهند. به‌عنوان مثال، در حوزه‌ی حقوق حیوانات یا بحث‌های محیط زیست وارد می‌شوند یا به عنوان سفیر ایدز و انرژی پاک مطرح می‌شوند، در حالی‌که در این حوزه‌ها اصلاً تخصصی ندارند.

وی خاطر نشان کرد: متفکران چپ اساساً معتقدند که سلبریتی‌ها در خدمت سرمایه‌داری هستند و کمک می‌کنند که سرمایه‌داری از خود تصویری انسانی و نیک‌خواه ارائه دهد. علاوه بر این، سرمایه‌داری از این طریق فقر را نه به‌عنوان یک مشکل ساختاری در جوامع، بلکه مشکل فردی معرفی می‌کند.

شاه‌قاسمی به نظرات «ژیژک» در این رابطه اشاره کرد و افزود: وی معتقد است که سلبریتی‌ها بین جهان سرمایه‌داری و جهان فقر پل می‌زنند. پول می‌آورند و مدرسه می‌سازند. بچه‌ای را به فرزندی قبول می‌کنند، به افراد فقیر پول توزیع می‌کنند و کارهایی نظیر این انجام می‌دهند که نام این، سرمایه‌داری بدون کافئین است! سرمایه‌داری را بدون سرمایه‌داری نشان می‌دهند. در واقع سرمایه‌داری بسیار متجاوز است و در آن همه‌چیز «خوار» به‌نظر می‌آید، اما به کمک سلبریتی‌ها آرام به‌نظر می‌رسد. لذا جامعه‌ای که ممکن است شورش کند را آرام می‌کنند.

شاه‌قاسمی در ادامه به بُعد دیگر این فرهنگ پرداخت و گفت: سلبریتی‌ها با خدمت‌شان درواقع به خودشان خدمت می‌کنند، حتی اگر صادقانه پول به فقرا بدهند. نمونه‌ی آن کنسرتی بود که چندسال پیش خواننده‌ها با هزینه‌ی خودشان آواز خواندند و پول زیادی که جمع شد را به آفریقا فرستادند. آن‌ها نمی‌گویند که چگونه از این طریق سود شخصی به‌دست آوردند و درواقع در حال فریب ما هستند. در بعد از همین کنسرت، فروش محصولات همه‌بی این خواننده‌هایی که در این کنسرت مشارکت داشتند، چندین برابر شد. لذا تیم نامورساز برای آنها تعیین می‌کند که جلوی دوربین برود و با بیشترین نمایش، کمترین هزینه را بدهد و سود خود را نیز به‌دست آورد. بنابراین اگر قبول نمی‌کنیم که در خدمت سرمایه‌داری هستند، قطعاً در حال خدمت به خود هستند.

وی با ذکر نمونه‌های متعددی از فعالیت‌های سلبریتی‌ها در ایران تصریح کرد: در ایران سلبریتی‌ها اگر سیاسی نباشند، می‌توانند برخی کارها را انجام دهند و در بسیاری از موارد رسماً تخلف هم می‌کنند. از مردم پول گرفتند، اما به‌همان اندازه خرج نکردند. بنگاه‌های خیریه هم گاهی از این طریق پول‌شویی می‌کنند. در این رابطه ما هم مقصر هستیم که از آن‌ها می‌خواهیم که به مناطقی که وضع بدی دارند، بروند. ما گاهی با آن‌ها هم‌دست هستیم. رنج مردم را می‌بینیم و کمک به آن‌ها را به سلبریتی‌ها می‌سپاریم و خیال خودمان را راحت می‌کنیم تا از احساس گناه خود بکاهیم. کنش خود را با آن‌ها هماهنگ می‌کنیم و حتی انفعال خودمان را به سلبریتی می‌دهیم با این تصور که مشکل حل خواهد شد.

این پژوهشگر فرهنگ شهرت افزود: من این صنعت نیکوکاری را ساختار علمی دادم و از آن تشبیه به پورنوگرافی کردم. پورن یک واژه‌ی تحقیرآمیز است و ارزان‌ترین طبقه‌ی مردم هستند که هیچ هنری ندارند و در نهایت تنها بدن‌شان را در اختیار دیگران قرار می‌دهند. تصویری هم که سلبری‌تیها از طریق آن خود را مطرح می‌کنند در ذات خودش پورنوگرافی دارد. عکس کپی از ما و جعلی است و اصالت ندارد و لذا یک‌چیز تحقیرآمیز است و وجوه پورنوگرافیک دارد.

شاه‌قاسمی به وجوه دیگر این شباهت اشاره کرد و خاطر نشان کرد: لذت دیداری و لذتی که از دیدن تصویر یک مدل وجود دارد، به‌نوعی شبیه عمکرد پورنوگرافی است که دعوت به جذابیت تصویر صورت می‌گیرد. در حوزه‌ی فقر هم اصل بر این است که از جذابیت تصویر استفاده و آفریقایی را نشان دهید تا نگاه خیره غربی را بهتر جذب کنید. لذا در همین تصاویر فقر هم، تصاویر زنان سه برابر تصاویر مردان است. ۶۰ درصد عکس‌هایی که برای خیریه‌ها به‌کار می‌رود، زنان و کودکان را به عنوان قربانی نشان می‌دهند. در واقع شبیه پورنوگرافی واقعیت برساخته و بدن برهنه ساخته و پرداخته می‌شود.

وی وجه دیگر تشابه را «تکبر» دانست و تصریح کرد: در هر دو، نوعی نگاه از بالا وجود دارد. در حوزه‌ی فقر راحت در مبل نشستید و عکس‌های فقر را می‌بینید و در پورنوگرافی هم این‌چنین است. علاوه براین کثرت تصاویر پورنوگرافی آن را تبدیل به تصاویر عادی می‌کند. در تصاویر فقر هم همین اتفاق می‌افتد. انبوه تصاویر فقر آن را به تصاویری معمولی تبدیل می‌کند و به سیاست‌زدایی و کرخت‌زایی منجر می‌شود. همچنین در پورنوگرافی فقر نوعی ساده‌سازی وجود دارد و مسئله‌ی پیچیده‌ی فقر را در قالب یک کمک ساده قابل‌حل معرفی می‌کند، همان‌طور که در پورنوگرافی و رابطه‌ی جنسی شاهد این ساده‌سازی هستیم که آن را از چارچوب خود جدا و عرضه می‌کند. در ساده‌سازی هیچ وقت متوجه نمی‌شویم که مشکل واقعی فقر از کجا نشأت می‌گیرد و دلایل واقعی فقر چیست؟

این استاد دانشگاه در پایان با تأکید بر این‌که سلبریتی‌ها قدم اساسی برای حل معضل برنمی‌دارند و فقط در پی خدمت به خود هستند اظهار داشت: این امید وجود دارد که با کارهای پژوهشی و انتشار کتاب‌های جدید خارجی و ایرانی در این حوزه بتوان سطح آگاهی را در این حوزه بالا برد و از این‌که مردم زمینه‌ساز تقویت این جریان شوند، تا حدودی جلوگیری کرد.