ظهار و نقش آن در طلاق و پاشیده شدن خانواده‌ها

1:قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتىِ تجَُادِلُكَ فىِ زَوْجِهَا وَ تَشْتَكِى إِلىَ اللَّهِ وَ اللَّهُ يَسْمَعُ تحََاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سمَِيعُ بَصِيرٌ(المجادله.1)
الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنكُم مِّن نِّسَائهِم مَّا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا الَِّى وَلَدْنَهُمْ وَ إِنهَُّمْ لَيَقُولُونَ مُنكَرًا مِّنَ الْقَوْلِ وَ زُورًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ(المجادله.2)
وَ الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِن نِّسَائهِِمْ ثمُ‏َّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُواْ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِّن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا ذَالِكمُ‏ْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ(المجادله.3)
فَمَن لَّمْ يجَِدْ فَصِيَامُ شهَْرَيْنِ مُتَتَابِعَينْ‏ِ مِن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا فَمَن لَّمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَالِكَ لِتُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ(المجادله.4)

خداوند سخن زنى را كه درباره شوهرش به تو مراجعه كرده بود و به خداوند شكايت مى‏كرد شنيد (و تقاضاى او را اجابت كرد) خداوند گفتگوى شما را با هم (و اصرار آن زن را درباره حل مشكلش) مى‏شنيد و خداوند شنوا و بيناست.(مجادله.1)
كسانى كه از شما نسبت به همسرانشان «ظهار» مى‏كنند (و مى‏گويند: «أَنتِ عَلىَّ كَظهَرِ أُمّى تو نسبت به من بمنزله مادرم هستى»)، آنان هرگز مادرانشان نيستند مادرانشان تنها كسانى‏اند كه آن ها را به دنيا آورده‏اند! آن ها سخنى زشت و باطل مى‏گويند و خداوند بخشنده و آمرزنده است!(مجادله.2)
كسانى كه همسران خود را «ظِهار» مى‏كنند، سپس از گفته خود بازمى‏گردند، بايد پيش از آميزش جنسى با هم، برده‏اى را آزاد كنند اين دستورى است كه به آن اندرز داده مى‏شويد و خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است!(مجادله.3)
و كسى كه توانايى (آزاد كردن برده‏اى) نداشته باشد، دو ماه پياپى قبل از آميزش روزه بگيرد و كسى كه اين را هم نتواند، شصت مسكين را اطعام كند اين براى آن است كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد اينها مرزهاى الهى است و كسانى كه با آن مخالفت كنند، عذاب دردناكى دارند!(مجادله.4)

شأن نزول:
غالب مفسران براى آيات نخستين اين سوره شأن نزولى نقل كرده‏اند كه مضمون همه اجمالا يكى است، هر چند در جزئيات با هم متفاوت مى‏باشند، اما اين تفاوت تاثيرى در آنچه ما در بحث تفسيرى به آن نياز داريم ندارد.
ماجرا چنين بود كه زنى از طايفه انصار به نام “خوله” (نام هاى ديگرى نيز در روايات ديگر براى او ذكر شده است) كه از طايفه “خزرج” و همسرش “اوس بن صامت” بود در يك ماجرا مورد خشم شوهرش قرار گرفت، و او كه مرد تند خو و سريع التأثري بود تصميم بر جدايى از او گرفت، و گفت “انت على كظهر امى” (تو نسبت به من همچون مادر من هستى!) و اين در حقيقت نوعى از طلاق در زمان جاهليت بود اما طلاقى بود كه نه قابل بازگشت بود و نه زن آزاد مى‏شد كه بتواند همسرى براى خود برگزيند، و اين بدترين حالتى بود كه براى يك زن شوهردار ممكن بود رخ دهد.
چيزى نگذشت كه مرد پشيمان شد و چون “ظهار” (گفتن جمله فوق) در عصر جاهليت نوعى طلاق غير قابل بازگشت بود به همسرش گفت: فكر مى‏كنم براى هميشه بر من حرام شدى! زن گفت چنين مگو، خدمت رسول خدا (ص) برو و حكم اين مساله را از او بپرس، مرد گفت من خجالت مى‏كشم، زن گفت: پس بگذار من بروم، گفت: مانعى ندارد.
زن خدمت رسول خدا (ص) آمد و ماجرا را چنين نقل كرد: اى رسول خدا (ص) همسرم “اوس بن صامت” زمانى مرا به زوجيت خود برگزيد كه جوان بودم و صاحب جمال و مال و ثروت و فاميل، اموال من را مصرف كرد، و جوانيم از بين رفت، و فاميلم پراكنده شدند، و سنم زياد شد، حالا “ظهار” كرده و پشيمان شده، آيا راهى هست كه ما به زندگى سابق بازگرديم؟! پيامبر (ص) فرمود: تو بر او حرام شده‏اى! عرض كرد يا رسول اللَّه (ص) او صيغه طلاق جارى نكرده، و او پدر فرزندان من است، و از همه در نظر من محبوب تر، فرمود: تو بر او حرام شده‏اى! و من دستور ديگرى در اين زمينه ندارم.
زن پى در پى اصرار و الحاح مى‏كرد، سرانجام رو به درگاه خدا آورد و عرض كرد: اشكو الى اللَّه فاقتى و حاجتى، و شدة حالى، اللهم فانزل على لسان نبيك: “خداوندا! بيچارگى و نياز و شدت حالم را به تو شكايت مى‏كنم، خداوندا! فرمانى بر پيامبرت نازل كن و اين مشكل را بگشا”.
و در روايتى آمده است كه زن عرضه داشت: اللهم انك تعلم حالى فارحمنى فان لى صبية صغار، ان ضممتهم اليه ضاعوا، و ان ضممتهم الى جاعوا: “خداوندا! تو حال مرا مى‏دانى، بر من رحم كن، كودكان خردسالى دارم كه اگر در اختيار شوهرم بگذارم ضايع مى‏شوند، و اگر خودم آن ها را برگيرم گرسنه خواهند ماند”! در اينجا حال وحى به پيامبر ص دست داد، و آيات آغاز اين سوره بر او نازل شد كه راه حل مشكل “ظهار” را به روشنى نشان مى‏دهد، فرمود همسرت را صدا كن، آيات مزبور را بر او تلاوت كرد، پيامبر (ص) فرمود: آيا مى‏توانى يك برده را به عنوان كفاره ظهار آزاد كنى؟ عرض كرد: اگر چنين كنم چيزى براى من باقى نمى‏ماند، فرمود: مى‏توانى دو ماه پى در پى روزه بگيرى؟ عرض كرد من اگر نوبت غذايم سه بار تاخير شود چشمم از كار مى‏افتد، و مى‏ترسم نابينا شوم، فرمود: آيا مى‏توانى شصت مسكين را اطعام كنى، عرض كرد نه، مگر اينكه شما به من كمك كنيد، فرمود: من به تو كمك مى‏كنم و پانزده صاع (15 من كه خوراك شصت مسكين مى‏باشد، هر يك نفر يك مد يعنى يك چهارم من) به او كمك فرمود، او كفاره را داد، و به زندگى سابق باز گشتند.«1»
چنان كه گفتيم اين شأن نزول را بسيارى از مفسران از جمله “قرطبى”، “روح البيان”، “روح المعانى”، “الميزان”، و “فخر رازى”، “فى ظلال القرآن”، “ابو الفتوح رازى”، “كنز العرفان” و بسيارى از كتب تاريخ و حديث با تفاوت هايى نقل كرده‏اند.

“ظهار” يك عمل زشت جاهلى
با توجه به آنچه در شأن نزول گفته شد و نيز با توجه به محتواى آيات تفسير آيات نخستين سوره روشن است، مى‏فرمايد: “خداوند قول زنى را كه در باره همسرش به تو مراجعه كرده بود، و بحث و مجادله مى‏كرد، شنيد، و تقاضاى او را اجابت فرمود” (قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجادِلُكَ فِي زَوْجِها).
“تجادل” از “مجادله” از ماده “جدل” گرفته شده كه در اصل به معنى تابيدن طناب است، و از آنجا كه به هنگام گفتگوهاى طرفينى و اصرار آميز هر يك از دو طرف مى‏خواهد ديگرى را قانع كند مجادله بر آن اطلاق شده است.
سپس مى‏افزايد: “آن زن علاوه بر اينكه با تو مجادله داشت به درگاه خداوند نيز شكايت كرد، و از پيشگاهش تقاضاى حل مشكل نمود” (وَ تَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ).
“اين در حالى بود كه خداوند گفتگوى شما و اصرار آن زن را در حل مشكلش مى‏شنيد” (وَ اللَّهُ يَسْمَعُ تَحاوُرَكُما).
“تحاور” از ماده “حور” (بر وزن غور) به معنى مراجعه در سخن يا در انديشه است و “محاوره” به گفتگوهاى طرفينى اطلاق مى‏شود.
“و خداوند شنوا و بيناست” (إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ).
آرى خداوند، آگاه از همه “مسموعات” و “مبصرات” است، بى آنكه نيازى به اعضاى بينايى و شنوايى داشته باشد، او همه جا حاضر و ناظر است و همه چيز را مى‏بيند و هر سخنى را مى‏شنود.
سپس به سراغ بيان حكم ظهار مى‏رود، به عنوان مقدمه ريشه اين عقيده خرافى با جمله‏هاى كوتاه و قاطع در هم مى‏كوبد، مى‏فرمايد: “كسانى از شما كه نسبت به همسرانشان ظهار مى‏كنند (و به همسرشان مى‏گويند انت على كظهر امى (تو نسبت به من به منزله مادرم هستى) آن ها هرگز مادرشان نيستند، مادرانشان تنها كسانى هستند كه آن ها را به دنيا آورده‏اند”! (الَّذِينَ يُظاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ).
مادر و فرزند بودن چيزى نيست كه با سخن درست شود، يك واقعيت عينى خارجى است كه هرگز از طريق بازى با الفاظ حاصل نمى‏شود، بنابراين اگر انسان صد بار هم به همسرش بگويد: تو همچون مادر منى! حكم مادر پيدا نمى‏كند و اين يك سخن خرافى و گزافه‏گويى است.
و به دنبال آن مى‏افزايد: “آن ها سخنى منكر و زشت مى‏گويند، و گفتارى باطل و بى اساس” (وَ إِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً).«2»
درست است كه گوينده اين سخن به اصطلاح قصد “اخبار” ندارد بلكه مقصود او “انشاء” است، يعنى مى‏خواهد اين جمله را به منزله صيغه طلاق قرار دهد، ولى به هر حال محتواى اين جمله محتوايى است بى اساس، درست شبيه خرافه “پسرخواندگى” كه در زمان جاهليت بود بچه‏هايى را پسر خود مى‏خواندند، و احكام پسر را در باره او اجرا مى‏كردند، كه قرآن آن را نيز محكوم كرده، و سخنى باطل و بى اساس شمرده است، و مى‏گويد ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ “اين سخنى است كه تنها با دهان مى‏گوئيد” و هيچ واقعيتى در آن نيست (احزاب- 4).
مطابق اين آيه “ظهار” عملى است حرام و منكر، ولى از آنجا كه تكاليف الهى اعمال گذشته را شامل نمى‏شود، و از لحظه نزول حاكميت دارد، در پايان آيه مى‏فرمايد: “خداوند بخشنده و آمرزنده است” (وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ).
بنابراين اگر مسلمانى قبل از نزول اين آيات مرتكب اين عمل شده نبايد نگران باشد، خداوند او را مى‏بخشد.
بعضى از فقها و مفسران معتقدند كه الان هم ظهار گناهى است بخشوده، همانند گناهان صغيره كه خداوند وعده عفو – در صورت ترك كبائر – نسبت به آن داده است«3» ولى دليلى بر اين معنى وجود ندارد، و جمله بالا نمى‏تواند گواه آن باشد.
اما به هر حال مساله كفاره به قوت خود باقى است.
در حقيقت اين تعبير شبيه همان است كه در آيه 5 سوره احزاب آمده كه بعد از نهى از مساله پسرخواندگى، مى‏افزايد: وَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ فِيما أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَ لكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً “گناهى بر شما نيست در خطايى كه در اين مورد از شما سر مى‏زند، ولى آنچه را از روى عمد بگوئيد خداوند مؤاخذه مى‏كند، و خداوند غفور و رحيم است” يعنى در مورد خطاها و گذشته‌‏ها.
در اينكه ميان “عفو” و “غفور” چه تفاوتى است؟ بعضى گفته‌‏اند:
“عفو” اشاره به بخشش خداوند است، “غفور” اشاره به پوشش گناه است، زيرا ممكن است كسى گناهى را ببخشد اما هرگز آن را مكتوم ندارد، ولى خداوند هم مى‏بخشد و هم مستور مى‏سازد.
بعضى نيز “غفران” را به معنى پوشاندن شخص از عذاب معنى كرده‏اند كه مفهوم آن با “عفو” متفاوت است هر چند در نتيجه يكى است.
ولى از آنجا كه اين سخن زشت و زننده چيزى نبود كه از نظر اسلام ناديده گرفته شود لذا كفاره نسبتا سنگينى براى آن قرار داده تا از تكرار آن جلوگيرى كند، مى‏فرمايد: “كسانى كه نسبت به همسران خود ظهار مى‏كنند، سپس به گفته خود باز مى‏گردند، بايد پيش از آميزش جنسى آن ها با هم برده‏اى را آزاد كنند” (وَ الَّذِينَ يُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا).
در تفسير جمله ثُمَّ يَعُودُونَ لِما قالُوا “سپس بازگشت به گفته خود مى‏كنند” مفسران احتمالات زيادى داده‏اند و فاضل مقداد در “كنز العرفان” شش تفسير براى آن ذكر كرده است، ولى ظاهر آن (مخصوصا با توجه به جمله “مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا”) اين است كه از گفته خود نادم و پشيمان مى‏شوند و قصد بازگشت به زندگى خانوادگى و آميزش جنسى دارند، در روايات ائمه اهل بيت (ع) نيز به اين معنى اشاره شده است.«4»
تفسيرهاى ديگرى براى اين جمله گفته شده است كه چندان مناسب با معنى آيه و ذيل آن نيست، مانند اينكه مراد از “عود” تكرار ظهار است، يا اينكه منظور از “عود” بازگشت به سنت جاهليت در اين گونه امور است، و يا اينكه “عود” به معنى تدارك و جبران اين عمل مى‏باشد، و مانند اينها.«5»
“رقبة” در اصل به معنى گردن است ولى در اينجا كنايه از انسان مى‏باشد و اين به خاطر آن است كه گردن از حساس ترين اعضاى بدن محسوب مى‏شود، همان گونه كه گاهى واژه “راس” (سر) را به كار مى‏برند و منظور انسان است، مثلا به جاى پنج نفر پنج “سر” گفته مى‏شود.
سپس مى‏افزايد: “اين دستورى است كه به آن اندرز داده مى‏شويد” (ذلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ).
گمان نكنيد كه چنين كفاره‏اى در مقابل “ظهار” كفاره سنگين و نامتعادلى است، زيرا اين سبب اندرز و بيدارى و تربيت نفوس شما است، تا بتوانيد خود را در برابر اين گونه كارهاى زشت و حرام كنترل كنيد.
اصولا تمام كفارات جنبه بازدارنده و تربيتى دارد، و اى بسا كفاره‏هايى كه جنبه مالى دارد تاثيرش از غالب تعزيرات كه جنبه بدنى دارد بيشتر است.
و از آنجا كه ممكن است بعضى با بهانه‏هايى شانه از زير بار كفاره خالى كنند و بدون اينكه كفاره دهند با همسر خود بعد از ظهار آميزش جنسى داشته باشند، در پايان آيه مى‏افزايد: “خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است” (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ).
هم از ظهار آگاه است و هم از ترك كفاره و هم از نيات شما! و نيز از آنجا كه آزاد كردن يك برده براى همه مردم امكان پذير نيست، همان گونه كه در شأن نزول آيه ديديم “اوس بن صامت” كه اين آيات نخستين بار در باره او نازل گرديد خدمت پيامبر (ص) عرضه داشت من قادر بر پرداختن چنين كفاره سنگينى نيستم، و اگر چنين كنم تمام هستى خود را بايد از دست بدهم، و نيز ممكن است انسان از نظر مالى قادر به آزاد كردن برده باشد اما برده‏اى براى اين كار پيدا نشود، همان گونه كه در عصر ما چنين است، لذا جهانى و جاودانگى بودن اسلام ايجاب مى‏كند كه در مرحله بعد جانشينى براى آزادى بردگان ذكر شود به همين دليل در آيه بعد مى‏فرمايد: “و هر كس توانايى بر آزادى برده نداشته باشد دو ماه پى در پى قبل از آميزش جنسى روزه بگيرد” (فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا).
اين كفاره نيز اثر عميق بازدارنده‏اى دارد، بعلاوه از آنجا كه روزه در تصفيه روح و تهذيب نفوس اثر عميق دارد مى‏تواند جلو تكرار اين گونه اعمال را در آينده بگيرد.
البته ظاهر آيه اين است كه هر شصت روز پى در پى انجام شود، و بسيارى از فقهاى اهل سنت نيز بر طبق آن فتوا داده‏اند، ولى در روايات ائمه اهل بيت (ع) آمده است كه اگر كمى از ماه دوم را (حتى يك روز) به دنبال ماه اول روزه بگيرد مصداق شهرين متتابعين و دو ماه پى در پى خواهد بود و اين تصريح حاكم بر ظهور آيه است.«6»
اين نشان مى‏دهد كه منظور از “تتابع” در آيه فوق و آيه 92 سوره نساء (كفاره قتل خطاء) پى در پى بودن فى الجمله است و البته چنين تفسيرى تنها از امام معصوم (ع) كه وارث علوم پيامبر ص است مسموع مى‏باشد، و اين نوع روزه گرفتن تسهيلى است براى مكلفان (شرح بيشتر پيرامون اين موضوع را در كتب فقهى در كتاب الصوم، و ابواب ظهار، و كفاره قتل خطاء، بايد مطالعه كرد).«7»
ضمنا منظور از جمله “فَمَنْ لَمْ يَجِدْ” (كسى كه نبايد) اين نيست كه مطلقا چيزى در بساط نداشته باشد، بلكه منظور اين است زائد بر نيازها و ضرورت هاى زندگى چيزى ندارد كه بتواند با آن برده‏اى را بخرد و آزاد كند.
و از آنجا كه بسيارى از مردم نيز قادر به انجام كفاره دوم يعنى دو ماه متوالى روزه نيستند، جانشين ديگرى براى آن ذكر كرده، مى‏فرمايد: “و هرگاه كسى نتواند دو ماه متوالى روزه بگيرد شصت مسكين را اطعام كند” (فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً).
ظاهر از “اطعام” اين است كه به اندازه‏اى غذا دهد كه در يك وعده سير شود، اما در روايات اسلامى در يك “مد” طعام (يك چهارم من يا حدود 750 گرم) تعيين شده است هر چند بعضى از فقهاء آن را معادل دو مد (يك كيلو و نيم) تعيين كرده‏اند.«8»
سپس در دنباله آيه بار ديگر به هدف اصلى اين گونه كفارات اشاره كرده مى‏افزايد: “اين براى آن است كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد (ذلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ).
آرى جبران گناهان به وسيله كفارات پايه‏هاى ايمان را محكم مى‏كند، و انسان را نسبت به مقررات الهى علما و عملا پايبند مى‏سازد! و در پايان آيه براى اينكه همه مسلمانان اين مساله را يك امر جدى تلقى كنند مى‏گويد: “اين احكام، حدود و مرزهاى الهى است، و كسانى كه با آن به مخالفت برخيزند و كافر شوند عذاب دردناكى دارند” (وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ أَلِيمٌ).
بايد توجه داشت كه واژه “كفر” معانى مختلفى دارد كه يكى از آن ها “كفر عملى” يعنى معصيت و گناه است، و در آيه مورد بحث همين معنى اراده شده، همان گونه كه در آيه 97 سوره آل عمران در مورد كسانى كه فريضه حج را بجا نمى‏آورند مى‏فرمايد: وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ: “بر مردم لازم است آن ها كه استطاعت دارند براى خدا آهنگ خانه او كنند، و هر كس كفر ورزد (و حج را ترك كند) به خود ستم كرده چرا كه خداوند از همه جهانيان بى نياز است”.
“حد” به معنى چيزى است كه در ميان دو شى‏ء مانع گردد، و لذا به مرزهاى كشورها “حدود” گفته مى‏شود، و قوانين الهى را از اين رو حدود الهى مى‏گويند كه عبور از آن مجاز نيست، شرح بيشترى در اين زمينه در جلد اول ذيل آيه 187 سوره بقره داشته‏ايم.

قسمتى از احكام ظهار
1- “ظهار” كه در دو آيه از قرآن مجيد (آيه مورد بحث و آيه 4 سوره احزاب) به آن اشاره شده، از كارهاى زشت عصر جاهليت بود كه مرد هنگامى كه از همسرش ناراحت مى‏شد براى اينكه او را در مضيقه و فشار قرار دهد مى‏گفت: انت على كظهر امى (تو نسبت به من همچون مادرم هستى)«9» و به دنبال آن معتقد بودند كه آن زن براى هميشه بر همسرش حرام مى‏شود، و حتى نمى‏تواند همسر ديگرى انتخاب كند! و هم چنان بلاتكليف مى‏ماند، اسلام اين موضوع را – چنان كه ديديم – محكوم مى‏كند و دستور كفاره را در باره آن صادر نموده است.
بنابراين هر گاه كسى نسبت به همسرش ظهار كند، همسرش مى‏تواند با مراجعه به حاكم شرع او را موظف سازد كه يا رسما از طريق طلاق از او جدا شود و يا به زندگى زناشويى بازگردد، اما پيش از بازگشت بايد كفاره‏اى را كه در آيات فوق خوانديم بدهد، يعنى در صورت توانايى يك برده را آزاد كند، و اگر نتوانست دو ماه پى در پى روزه بگيرد، و اگر آن هم مقدور نبود، شصت مسكين را اطعام كند، يعنى اين كفاره جنبه تخييرى ندارد بلكه جنبه ترتيبى دارد.
2- ظهار از گناهان كبيره است، و لحن آيات فوق شاهد گوياى اين مطلب مى‏باشد، و اينكه بعضى آن را از صغائر شمرده و مورد عفو مى‏دانند نظر نادرستى است.
3- هر گاه كسى قادر به اداى كفاره در هيچ مرحله نباشد، آيا مى‏تواند تنها به توبه و استغفار قناعت كند و به زندگى زناشويى بازگردد؟ در ميان فقهاء اختلاف نظر است، جمعى به اتكاء حديثى كه از امام صادق (ع) نقل شده«10» معتقدند در كفارات ديگر، توبه و استغفار به هنگام عدم قدرت كافى است، ولى در كفاره ظهار كفايت نمى‏كند، و بايد از طريق طلاق ميان آن دو، جدايى افكند.
در حالى كه جمعى ديگر معتقدند در اينجا نيز استغفار و توبه، جانشين كفاره مى‏شود و دليل آن ها روايت ديگرى است كه از امام صادق (ع) در اين زمينه نقل شده است.«11»
بعضى نيز معتقدند در صورت امكان هيجده روز روزه بگيرد كافى است.«12»
جمع ميان روايات نيز بعيد نيست به اين ترتيب كه در صورت عدم توانايى به هر شكل و صورت، مى‏تواند استغفار كرده به زندگى زناشويى بازگردد، هر چند مستحبّ است كه در چنين صورتى از همسرش جدا گردد (زيرا اينگونه جمع، با توجه به معتبر بودن سند هر دو حديث، جمعى است شناخته شده و در فقه نظائر فراوانى دارد).
4- بسيارى از فقهاء معتقدند اگر چند بار ظهار كند (يعنى جمله مزبور را با قصد جدى تكرار نمايد) بايد چند كفاره بدهد هر چند در مجلس واحدى صورت گيرد مگر اينكه منظور او از تكرار تاكيد باشد، نه ظهار جديد.
5- هر گاه قبل از دادن كفاره با همسرش آميزش جنسى كند بايد دو كفاره بدهد، كفاره‏اى براى ظهار، كفاره‏اى براى آميزش جنسى قبل از دادن كفاره ظهار، و اين حكم در ميان فقهاء مورد اتفاق است، البته آيات فوق از اين مساله ساكت است ولى در روايات اهل بيت (ع) به آن اشاره شده است.«13»
6- برخورد قاطع اسلام با مساله ظهار بيانگر اين واقعيت است كه اسلام هرگز اجازه نمى‏دهد حقوق زن به وسيله مردان خودكامه با استفاده از رسوم و عادات ظالمانه مورد تجاوز قرار گيرد بلكه هر سنت غلط و خرافى را در اين زمينه هر قدر در ميان مردم محكم باشد در هم مى‏شكند.
7- آزادى يك برده كه نخستين كفاره ظهار است علاوه بر اين كه تناسب جالبى با مساله مبارزه با بردگى زن در چنگال مردان خودكامه دارد نشان مى‏دهد كه اسلام مى‏خواهد از تمام طرق ممكن به بردگى بردگان پايان دهد، لذا نه تنها در كفاره “ظهار” كه در كفاره “قتل خطا” و همچنين در كفاره “روزه ماه رمضان” (كسى كه عمدا روزه خورده باشد) و همچنين كفاره “مخالفت با سوگند” يا “شكستن نذر” اين امر وارد شده است كه اين خود وسيله مؤثرى است براى تحقق بخشيدن به برنامه آزادى نهايى بردگان.

2:مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَينْ‏ِ فىِ جَوْفِهِ وَ مَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ الَِّى تُظَاهِرُونَ مِنهُْنَّ أُمَّهَاتِكمُ‏ْ وَ مَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَالِكُمْ قَوْلُكُم بِأَفْوَاهِكُمْ وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِى السَّبِيلَ(الأحزاب.4)

خداوند براى هيچ كس دو دل در درونش نيافريده و هرگز همسرانتان را كه مورد «ظهار» قرار مى‏دهيد مادران شما قرار نداده و (نيز) فرزندخوانده‏هاى شما را فرزند حقيقى شما قرار نداده است اين سخن شماست كه به دهان خود مى‏گوييد (سخنى باطل و بى‏پايه) امّا خداوند حقّ را مى‏گويد و او به راه راست هدايت مى‏كند.(أحزاب.4)
“خداوند براى هيچ كس دو قلب در درون وجودش قرار نداده است”! (ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ).
جمعى از مفسران در شأن نزول اين قسمت از آيه نوشته‏اند، كه در زمان جاهليت مردى بود به نام “جميل بن معمر” داراى حافظه بسيار قوى، او ادعا مى‏كرد كه در درون وجود من “دو قلب”! است كه با هر كدام از آن ها بهتر از محمد (ص) مى‏فهمد! لذا مشركان قريش او را ذو القلبين! (صاحب دو قلب) مى‏ناميدند.
در روز جنگ بدر كه مشركان فرار كردند، جميل بن معمر نيز در ميان آن ها بود، ابو سفيان او را در حالى ديد كه يك لنگه كفشش در پايش بود و لنگه ديگر را به دست گرفته بود و فرار مى‏كرد، ابو سفيان به او گفت: چه خبر؟! گفت: لشكر فرار كرد، گفت: پس چرا لنگه كفشى را در دست دارى و ديگرى را در پا؟! جميل بن معمر گفت: به راستى متوجه نبودم، گمان مى‏كردم هر دو لنگه در پاى من است (معلوم شد با آن همه ادعا چنان دست و پاى خود را گم كرده كه به اندازه يك قلب هم چيزى نمى‏فهمد – البته منظور از قلب در اين موارد عقل است).«14»
به هر حال پيروى از كفار و منافقان و ترك تبعيت از وحى الهى، انسان را به اين گونه مطالب خرافى دعوت مى‏كند.
ولى گذشته از اينها، اين جمله معنى عميق ترى نيز دارد و آن اينكه انسان يك قلب بيشتر ندارد و اين قلب جز عشق يك معبود نمى‏گنجد، آن ها كه دعوت به شرك و معبودهاى متعدد مى‏كنند، بايد قلبهاى متعددى داشته باشند تا هر يك را كانون عشق معبودى سازند! اصولا شخصيت انسان، يك انسان سالم شخصيت واحد، و خط فكرى او خط واحدى است، در تنهايى و اجتماع، در ظاهر و باطن، در درون و برون، در فكر و عمل، همه بايد يكى باشد، هر گونه نفاق و دوگانگى در وجود انسان امرى است تحميلى و بر خلاف اقتضاى طبيعت او.
انسان به حكم اينكه يك قلب بيشتر ندارد بايد داراى يك كانون عاطفى و تسليم در برابر يك قانون باشد.
مهر يك معشوق در دل بگيرد.
يك مسير معين را در زندگى تعقيب كند.
با يك گروه و يك جمعيت هماهنگ گردد، و گر نه تشتت و تعدد و راه هاى مختلف و اهداف پراكنده او را به بيهودگى و انحراف از مسير توحيدى فطرى مى‏كشاند.
لذا در حديثى از امير مؤمنان على (ع) در تفسير اين آيه مى‏خوانيم: كه فرمود:
لا يجتمع حبنا و حب عدونا فى جوف انسان، ان اللَّه لم يجعل لرجل قلبين فى جوفه، فيحب بهذا و يبغض بهذا فاما محبنا فيخلص الحب لنا كما يخلص الذهب بالنار لا كدر فيه فمن اراد ان يعلم فليمتحن قلبه فان شارك فى حبنا حب عدونا فليس منا و لسنا منه
“دوستى ما و دوستى دشمن ما در يك قلب نمى‏گنجد چرا كه خدا براى يك انسان دو قلب قرار نداده است كه با يكى دوست بدارد و با ديگرى دشمن، دوستان ما در دوستى ما خالصند همان گونه كه طلا در كوره خالص مى‏شود هر كس مى‏خواهد اين حقيقت را بداند، قلب خود را آزمايش كند اگر چيزى از محبت دشمنان ما در قلبش با محبت ما آميخته است از ما نيست و ما هم از او نيستيم”.«15»
بنابراين قلب واحد كانون اعتقاد واحدى است و آن هم برنامه عملى واحدى را اجراء مى‏كند چرا كه انسان نمى‏تواند حقيقتا معتقد به چيزى باشد اما در عمل از آن جدا شود و اينكه بعضى در عصر ما براى خود شخصيتهاى متعددى قائل هستند و مى‏گويند فلان عمل را از جنبه سياسى انجام دادم و فلان كار را از جنبه دينى و كار ديگر را از نظر جنبه اجتماعى و به اين ترتيب اعمال متضاد خود را توجيه مى‏كنند منافقان زشت سيرتى هستند كه مى‏خواهند قانون آفرينش را با اين سخن زيرا پا بگذارند. درست است كه جنبه‏هاى زندگى انسان مختلف است ولى بايد خط واحدى بر همه آن ها حاكم باشد.
قرآن سپس به خرافه ديگرى از عصر جاهليت مى‏پردازد و آن خرافه “ظهار” است، آن ها هنگامى كه از همسر خود ناراحت مى‏شدند و مى‏خواستند نسبت به او اظهار تنفر كنند به او مى‏گفتند: “انت على كظهر امى” (تو نسبت به من مانند پشت مادر منى)! و با اين گفته او را به منزله مادر خود مى‏پنداشتند و اين سخن را به منزله طلاق! قرآن در دنباله اين آيه مى‏گويد: “خداوند هرگز همسرانتان را كه مورد “ظهار” قرار مى‏دهيد مادران شما قرار نداده است”، و احكام مادر، در مورد آنان مقرر نكرده است (وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللَّائِي تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ).
اسلام اين برنامه جاهلى را امضاء نكرد، بلكه براى آن مجازاتى قرار داد و آن اينكه: شخصى كه اين سخن را مى‏گويد حق ندارد با همسرش نزديكى كند تا اينكه كفاره لازم را بپردازد، و اگر كفاره نداد و به سراغ همسر خود نيز نيامد همسر مى‏تواند با توسل به “حاكم شرع” او را وادار به يكى از دو كار كند يا رسما و طبق قانون اسلام او را طلاق دهد و از او جدا شود، و يا كفاره دهد و به زندگى زناشويى همچون سابق ادامه دهد.«16»
آخر اين چه سخنى است كه انسان با گفتن اين جمله به همسرش كه تو همچون مادر منى، به حكم مادر او در آيد، ارتباط مادر و فرزند يك ارتباط طبيعى است و با لفظ هرگز درست نمى‏شود، و لذا در سوره مجادله آيه 2 صريحا مى‏گويد: إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً:” مادران آن ها كسانى هستند كه آن ها را متولد ساخته‏اند و آن ها سخنى زشت و باطل مى‏گويند”!
و اگر هدف آن ها از گفتن اين سخن جدا شدن از زن بوده است – كه در عصر جاهليت چنين بوده، و از آن به جاى طلاق استفاده مى‏كردند – جدا شدن از زن نيازى به اين حرف زشت و زننده ندارد، آيا نمى‏توان با تعبير درستى مساله جدايى را بازگو كرد؟
بعضى از مفسران گفته‏اند كه ظهار در جاهليت باعث جدايى زن و مرد از يكديگر نمى‏شد، بلكه زن را در يك حال بلا تكليفى مطلق قرار مى‏داد، اگر مساله چنين باشد، جنايت بار بودن اين عمل روشنتر مى‏شود، زيرا با گفتن يك لفظ بى معنى رابطه زناشويى را با همسر خود به كلى بر خود تحريم مى‏كرد بى آنكه زن مطلقه شده باشد.«17»
سپس به سومين خرافه جاهلى پرداخته مى‏گويد: “خداوند فرزندخوانده‏هاى شما را، فرزند حقيقى شما قرار نداده است” (وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ).
توضيح اينكه: در عصر جاهليت معمول بوده كه بعضى از كودكان را به عنوان فرزند خود انتخاب مى‏كردند و آن را پسر خود مى‏خواندند و به دنبال اين نامگذارى تمام حقوقى را كه يك پسر از پدر داشت براى او قائل مى‏شدند از پدرخوانده‏اش ارث مى‏برد و پدر خوانده نيز وارث او مى‏شد، و تحريم زن پدر يا همسر فرزند در مورد آن ها حاكم بود.
اسلام، اين مقررات غير منطقى و خرافى را به شدت نفى كرد، و حتى چنان كه خواهيم ديد پيامبر (ص) براى كوبيدن اين سنت غلط، همسر پسرخوانده‏اش “زيد بن حارثه” را بعد از آن كه از “زيد” طلاق گرفت به ازدواج خود در آورد تا روشن شود اين الفاظ تو خالى نمى‏تواند واقعيت ها را دگرگون سازد، چرا كه رابطه پدرى و فرزندى يك رابطه طبيعى است و با الفاظ و قرار دادها و شعارها هرگز حاصل نمى‏شود.
گر چه بعدا خواهيم گفت كه ازدواج پيامبر با همسر مطلقه زيد جنجال بزرگى در ميان دشمنان اسلام بر پا كرد، و دستاويزى براى تبليغات سوء آن ها شد ولى اين جنجالها به كوبيدن اين سنت جاهلى ارزش داشت.
لذا قرآن بعد از اين جمله مى‏افزايد: “اين سخنى است كه شما به زبان مى‏گوئيد” (ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ).
مى‏گوئيد فلان كس پسر من است، در حالى كه در دل مى‏دانيد قطعا چنين نيست، اين امواج صوتى فقط در فضاى دهان شما مى‏پيچد و خارج مى‏شود، و هرگز از اعتقاد قلبى سرچشمه نمى‏گيرد.
اينها سخنان باطلى بيش نيست “اما خداوند حق مى‏گويد و به راه راست هدايت مى‏كند” (وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ).
سخن حق به سخنى گفته مى‏شود كه با واقعيت عينى تطبيق كند، يا اگر يك مطلب قرار دادى است هماهنگ با مصالح همه اطراف قضيه باشد، و مى‏دانيم مساله ناپسند “ظهار” در عصر جاهليت، و يا “پسرخواندگى” كه حقوق فرزندان ديگر را تا حد زيادى پايمال مى‏كرد نه واقعيت عينى داشت و نه قرار دادى حافظ مصلحت عموم بود.
منابع:

  1. “مجمع البيان” جلد 9 صفحه 246 (با كمى تلخيص).
  2. “زور” در اصل به معنى انحناء بالاى سينه است، و به معنى منحرف شدن نيز آمده، و از آنجا كه سخن دروغ و باطل انحراف از حق دارد به آن “زور” مى‏گويند، و نيز به همين دليل اين واژه به بت نيز اطلاق مى‏شود.
  3. “كنز العرفان” جلد 2 صفحه 290 در “الميزان” نيز اشاره‏اى به اين معنى ديده مى‏شود.
  4. “مجمع البيان” ذيل آيات مورد بحث.
  5. “به كنز العرفان جلد 2 صفحه 290 و مجمع البيان جلد 9 صفحه 247 مراجعه شود.
  6. به “وسائل الشيعه” جلد 7 صفحه 271 مراجعه شود. (باب 3 از ابواب بقية الصوم الواجب).
  7. هر گاه منظور متوالى بودن دو ماه بوده باشد نه متوالى بودن تمام روزهاى آن ها، به محض شروع در ماه دوم اين نوع توالى حاصل است (دقت كنيد).
  8. مشهور در ميان فقهاى ما (چنان كه گفتيم) همان يك “مد” است، و دليل آن روايات بسيارى است كه شايد در سرحد تواتر باشد، بعضى در كفاره قتل خطا وارد شده و بعضى در كفاره قسم، و بعضى در كفاره ماه مبارك رمضان، به ضميمه اينكه هيچ يك از فقهاء فرقى ميان انواع كفارات نگذاشته‏اند، ولى از مرحوم شيخ طوسى در “خلاف” و “مبسوط” و “نهايه” و “تبيان” نقل شده كه مقدار آن دو مد است، و در اين زمينه به روايت ابو بصير كه در كفاره ظهار آمده است و حد آن را دو مد تعيين مى‏كند استدلال كرده، ولى اين روايت يا بايد مخصوص كفاره ظهار باشد و يا اگر قبول كنيم كه فقهاء فرقى ميان كفارات نگذاشته‏اند – همان گونه كه به راستى چنين است – بايد حمل بر استحباب شود.
  9. “ظهر” در عبارت فوق چنان كه بعضى از مفسران گفته‏اند به معنى پشت نيست، بلكه كنايه از رابطه‏اى است كه از ناحيه زوجيت حاصل مى‏شود، بنابراين معنى جمله چنين مى‏شود: “همسرى با تو همچون همسرى مادرم مى‏باشد” (به لسان العرب ماده “ظهر” و تفسير كبير فخر رازى مراجعه شود).
  10. وسائل الشيعه جلد 15 صفحه 554 (حديث يك از باب 6).
  11. همان مدرك صفحه 555 حديث 4.
  12. “كنز العرفان” جلد 2 صفحه 292.
  13. “وسائل الشيعه” جلد 15 صفحه 526 (حديث 1 و 3 و 4 و 5 و 6).
  14. “مجمع البيان” ذيل آيه مورد بحث، و “تفسير قرطبى”.
  15. “تفسير على بن ابراهيم” طبق نقل نور الثقلين جلد 4 صفحه 234.
  16. توضيح بيشتر در باره مسائل مربوط به “ظهار” به خواست خدا در ذيل آيات مناسب در سوره مجادله خواهد آمد.
  17. “تفسير فى ظلال” جلد 6 صفحه 534 (ذيل آيه مورد بحث).
کلیدواژه‌ها:باشگاه زندگی, طلاق

پیشنهاد میکنیم این مطالب را هم بخوانید

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *