محققان هنوز نتوانستند تعریف روشنی برای اعتیاد به اینترنت بیان کنند. اعتیاد به اینترنت همچنین با اصطلاح “استفاده بیمارگونه از اینترنت (Pathological Internet Use) یا PIU ” نیز شناخته می‌شود. روش‌های تحقیقاتی که در گذشته مورد استفاده قرار گرفته است چندان قابل اتکا نبوده.
در ابتدا باید بپذیریم که برخی از افراد زمان زیادی را صرفه استفاده از اینترنت یا فضای مجازی می‌کنند.
اما افراد دیگری هم هستند که زمان زیادی را صرف مطالعه، تماشا تلویزیون و کار می‌کنند و از روابط اجتماعی و خانوادگی و دوستان خود غافل می‌شوند. اما آیا ما چیزی به اسم اختلال اعتیاد به تلویزیون یا اعتیاد به کتاب، آن گونه که دیگر اختلالات روانی نظیر افسردگی و اسکیزوفرنیا تعریف می‌شود، داریم؟ طبیعی است که پاسخ این سؤال خیر می‌باشد. متأسفانه باید اذعان کنیم که این گرایش در بین برخی از متخصصین سلامت روان وجود دارد که هر چیزی که به نظر ناسالم و آسیب‌رسان است را می‌خواهند در غالب نوعی اختلال طبقه‌بندی کنند. متأسفانه این موضوع بیش از آنکه مفید باشد، مشکل زا است.
شاید بتوانیم یکی از مشکلات عمده افرادی که دائماً مشغول استفاده از اینترنت هستند یا، ناتوانی در مواجه با مشکلات واقعی زندگی آنها در نظر بگیریم. مثلاً ممکن است فرد دچار مسائلی نظیر اضطراب، افسردگی، مشکل سلامت جدی و یا مسائل مربوط به رابطه باشد، اما مواجه‌شدن با این موضوعات آن قدر برای او سخت و اضطراب آور است که ترجیح می‌دهد به فضای مجازی پناه بیاورد. این موضوع واقع تفاوت زیادی با روشن کردن تلویزیون و گوش دادن به اخبار برای گوش ندادن به همسر یا بی‌توجهی به او، ندارد. تنها چیزی که اینجا تفاوت دارد، چگونگی رفتار است.
اما شاهد هستیم گاهی اوقات افرادی هم هستند که مشکل خاصی در زندگی ندارند اما نمی‌توانند فضای مجازی را رها کنند، این افراد از مشکلی به نام اجبار در استفاده بیش از حد اندازه، رنج می‌برند.
رفتارهای اجباری یا جبری، قبلاً به صورت نوعی اختلال طبقه بندی شده است و درمان مشخصی هم برای آن وجود دارد که در حوزه فضای مجازی نیز می‌تواند از آن بهره برد. این تکنولوژی (اینترنت، کتاب، تلفن و یا تلویزیون) نیست که اعتیاد آور ارزیابی می‌شود، بلکه این رفتار فرد است که ناکارآمد می‌باشد. و رفتار را میتوان به راحتی با استفاده از رویکردهای درمانی نظیر CBT درمان کرد.
بنابراین می‌توانیم در مورد این موارد خاص بگوییم که بیش از آنکه تصور شود این افراد از اختلال اعتیاد به اینترنت رنج می‌برند، مشکل بیشتر از رفتارهای جبری این افراد ناشی می‌شود.
اصطلاح اعتیاد به اینترنت از کجا آمده
حالا می‌رسیم سراغ طرح این موضوع که اصلاً اعتیاد به اینترنت از کجا پیدا شده و کی مطرح شده است.
شاید باورش برای شما سخت باشد اما این اصطلاح اولین بار به عنوان بخشی از معیارهای قمار کردن بیمارگونه مطرح شد که نوعی رفتار ضد اجتماعی ناکارآمد به حساب می‌آمد. از آن زمان محققان تلاش کردند که شاخص‌های اعتیاد به قمار را در برخی دیگر از رفتارهای اجتماعی ناکارآمد هم بررسی کنند که البته نتیجه آن جندان رضایت بخش نبوده است.
خوشبختانه در حال حاضر دیگر متخصصین برای بررسی یک اختلال از شاخص‌های اختلال دیگر استفاده نمی‌کنند و هر مشکل یا ناسازگاری را به عنوان ماهیتی جداگانه مورد بررسی قرار می‌دهند.
آیا شما زمان زیادی را در فضای مجازی سپری می‌کنید؟
مفهوم زمان به تنهایی نمی‌تواند شاخص مناسبی برای تعریف اعتیاد یا رفتار جبری باشد.
زمان باید در کنار عوامل دیگری به عنوان مجموعه‌ای از شاخص‌ها برای ارزیابی رفتار ناکارآمد مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال، انتظار داریم که دانشجویان برای تحقیقات و پژوهش‌های علمی خود زمان زیادی را در اینترنت بگذرانند، اما آیا می‌توانیم بگوییم که آنها دچار مشکل اعتیاد به اینترنت هستند.
یکی از عواملی که می‌تواند در میزان مصرف اینترنت موثر باشد، حال روانی فرد است.
به عنوان مثال ما میدانیم افرادی که از افسردگی رنج می‌برند، تمایل زیادی به استفاده از فضای مجازی دارند. یا اضطراب بالا سبب می‌شود فرد زمان زیادی را به گشت و گذار در اینترنت اختصاص دهد. این کار نوعی کارکرد دفاعی به شمار می‌رود که فرد به کمک آن اضطراب خود را کاهش می‌دهد. از طرفی افرادی که مهارت‌های اجتماعی ضعیفی دارند یا کسانی که اصطلاحاً اجتنابی هستند، تمایل بیشتری به فعالیت‌های گروهی در فضای مجازی تا زندگی واقعی دارند.
آیا تا حالا فکر کرده‌اید که واقعاً چرا اینترنت این قدر اعتیادآور است؟
همان طور که قبلاً اشاره کردیم، تحقیق جامع و کاملی در این مورد انجام نشده اما با توجه به ارزیابی‌هایی که انجام دادیدم، می‌توانیم اینترنت را یکی از بهترین فضاهای مرتبط با تعاملات اجتماعی در نظر بگیریم. به گفته محققان، برخوردهای اجتماعی در اینترنت چیزی است که آن را تا این اندازه اعتیادآور کرده است. به بیان ساده‌تر، شما می‌توانید از اینترنت استفاده کنید تا با دوستانتان وقت بگذارند، همان طور که قبلاً با آنها بیرون می‌رفتید. ایجاد این ارتباطات مجازی و رفتارهای اجتماعی برای افراد جذاب است و تلاش می‌کنند تا وقت بیشتری به آن اختصاص دهند.
آیا تا حالا شده به این موضوع فکر کنید که زمان‌هایی که با دوستان خود در دنیای واقعی می‌گذرانید، می‌توانند اعتیادآور باشد؟ خوب طبیعی است که پاسخ شما به این پرسش منفی خواهد بود. افراد بسیاری را می‌شناسم که در هنگام مطالعه کتاب چنان غرق آن می‌شوند که حتی جواب تلفن هم نمی‌دهند و گاهی تا زمانی که کتاب به پایان نرسیده از خانواده نیز فاصله می‌گیرند. اما نمی‌توانیم بگوییم که این فرد به مطالعه کتاب اعتیاد دارد.
یادمان باشد که برخی فعالیت‌های مانند برخوردهای اجتماعی نمی‌توانند به دلیل ماهیتی که دارند اعتیادآور ارزیابی شوند. برخوردارهای اجتماعی می‌توانند رفتارهای بسیار اعتیادآوری باشند، البته اگر فردی بخواهد با شاخص‌های اعتیاد به اینترنت آن را ارزیابی کند.
آیا این واقعیت که امروزه ما برای ادامه فعالیت‌های اجتماعی خود از ابزاری متفاوت مانند اینترنت استفاده میکنیم، ماهیت این فرآیند را تغییر می‌دهد؟ باید بپذیریم که تا حدودی این تغییر اتفاق می‌افتد اما آن قدر که بتوانیم برچسب اختلال را بر روی آن بچسبانیم. البته بخشی از علاقه ما به اینترنت ناشی از تمایل ما به دریافت پاداش یا همان توجه است. به عنوان مثال اگر به طراحی اینستاگرام یا فیسبوک توجه کنید، به راحتی خواهید دید که یکی مهم‌ترین دلایل گرایش مردم به این فضاها Like است. این موضوع سبب می‌شود که سیستم پاداشی انسان تحریک شود فرد دوباره این گرایش را خواهد داشت که برای دریافت پاداش دوباره به همان فضا رجوع کند.
اما برای اینکه در نهایت بتوانیم تعریف مناسبی از اختلال اعتیاد به اینترنت داشته باشیم، باید رجوع کنیم به تحقیقات دکتر ایوان گلدبرگ که در سال 1995 منتشر شد و همان گونه که در مقاله پیشین به آن اشاره کردیم، ایشان موضوع اعتیاد به اینترنت را با شرط بندی مقایسه کرد و شاخص‌های آن اختلال استفاده کرد.
هرچند که آن گونه که انتظار می‌رفت در کتاب DSM-IV به آن پرداخته نشد اما نظر متخصصین را به خود جلب کرد. بنابراین یادمان باشد این موضوع که شما علاقه بسیار به YouTube دارید یا زمان زیادی را در Instagram می‌گذرانید، الزاماً به معنای این نیست که شما دچار اختلال اعتیاد به اینترنت هستید. مشکل اصلی از زمانی آغاز می‌شود که استفاده از اینترنت در زندگی روزمره شما اختلال ایجاد می‌کند.
به صورت کلی می‌توانیم اختلال اعتیاد به اینترنت را در مواردی مانند؛ بازی کردن، شبکه‌های اجتماعی، email، خرید آنلاین و تماشای فیلم‌های مستهجن، طبقه بندی کنیم. یادمان باشد که بهتر است به جای تمرکز بر میزان استفاده از اینترنت، بر روی نحوه استفاده از اینترنت متمرکز شویم.
چه چیزی سبب ایجاد اختلال اعتیاد به اینترنت می‌شود
می‌رسیم به این پرسش که چه مواردی می‌تواند سبب ایجاد این اختلال شود. مانند دیگر اختلالات روانی، در این اختلال هم شاهد کارکرد عوامل مختلفی هستیم. اما جالب است بدانید که محققان با ارزیابی مغز متوجه شباهت‌های بسیار کارکرد شیمیایی مغز این افراد با کسانی شده‌اند که از اختلالات وابستگی به مواد مخدر یا الکل رنج می‌برند. نکته جالب‌تر این است که این اختلال سبب ایجاد تغییرات در ساختار مغز می‌شود بدین صورت که ماده خاکستری و سفید بخش پیش پیشانی مغز دچار تغییر می‌شود. این بخش از مغز در حوزه به یادآوردن جزییات، توجه، برنامه ریزی و اولویت بندی تکالیف، فعالیت دارد. بنابراین می‌توانیم یکی از دلایل ایجاد این اختلال را تغییرات ساختاری این بخش مغز در نظر بگیریم، بدین صورت که مغز شما دیگر به راحتی نمی‌تواند بین فعالیت در اینترنت و کارهای روزمره اولویت قائل شود و اغلب این اولویت را به اینترنت می‌دهد.
از طرفی این اختلال نوعی وابستگی نیز به شمار می‌رود و بخشی پاداشی مغز را نیز درگیر خود می‌کند. رفتارهای اعتیادآور سبب ترشح دوپامین می‌شوند که تجربه لذت را برای فرد ایجاد می‌کند. این موضوع به شکل مشخص در شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین خود را نشان می‌دهد.
افراد درگیر با اختلال اعتیاد به اینترنت همچنین مستعد اختلالات دیگری نظیر افسردگی و اضطراب هستند. ممکن است فرد با استفاده از اینترنت بخواهد سطح اضطراب خود را کاهش دهد. در نهایت یادمان باشد که تمام این عوامل می‌توانند در بالا بردن لذت کار با اینترنت موثر باشند و استفاده سالم را تبدیل به نوعی اختلال کنند که زندگی فرد را تحت تأثیر خودش قرار می‌دهد.
نشانگان اختلال اعتیاد به اینترنت چیست
نشانه‌ها و علائم اعتیاد به اینترنت ممکن است هم به صورت جسمی و هم به صورت روان‌شناختی، خود را نشان دهند.
برخی از نشانگان روان‌شناختی این اختلال شامل موارد زیر می‌شود:
- افسردگی
- عدم صداقت
- احساس گناه
- اضطراب
- احساس آرامش در هنگام استفاده از اینترنت
- ناتوانی در الویت بندی یا متعهد بودن به برنامه
- انزوا
- از دست دادن زمان
- تدافعی شدن
- اجتناب از کار
- تحریک‌پذیری
- تغییرات خلقی
- ترس
- تنهایی
- کسلی از انجام تکالیف روزانه
- اهمال‌کاری
برخی از نشانگان جسمی این اختلال شامل موارد زیر می‌شود:
- کمردرد
- سندرم مجرای مچ دست
- سردرد
- بی خوابی
- تغذیه ضعیف
- مشکلات مربوط به سلامت مانند دوش نگرفتن برای مدت طولانی
- گردن درد
- مشکلات بینایی
- افزایش یا کاهش وزن
علاوه بر تمام این‌ها، اعتیاد به اینترنت می‌تواند بر روی روابط شما و زندگی کاری نیز تأثیرات منفی بگذارد.
افرادی که از این مشکل رنج می‌برند، ممکن است خود را از دیگران مخفی کنند و به انزوا فرو بروند. مشکلات مالی هم بخش دیگری از چالش‌های این افراد است زیرا اعتیاد به اینترنت سبب می‌شود آنها در حوزه کاری خود آسیب ببینند.
چگونه می‌توانیم اختلال اعتیاد به اینترنت را تشخیص دهیم؟
هر چند که در طول سال‌های گذشته تحقیقات زیادی در مورد اعتیاد به اینترنت انجام‌شده و محققان زمان زیادی را به پژوهش در مورد آن اختصاص دادند، اما هنوز هم اطلاعات جمع آوری شده کافی به نظر نمی‌رسد و به بررسی‌های بیشتر نیاز است.
اما یکی از ارزیابی‌های مورد قبول جامعه علمی متعلق است به KW Beard که در مقاله‌ای در سال 2005 ارائه شد. او پنج حوزه مختلف را به عنوان منابع تشخیص اختلال معرفی کرده است:
- از نظر ذهنی فرد دائماً درگیر اینترنت است (دائماً در مورد گذشته و آینده فکر می‌کند)
- باید زمانی بیشتری را در اینترنت بگذراند تا احساس رضایتمندی به او دست دهد
- تلاش‌های ناموفقی برای کاهش استفاده از اینترنت یا قطع آن انجام داده است
- او بی‌قرار، دچار تغییرات خلقی، افسرده و تحریک پذیر می‌شود زمانی که تلاش دارد مصرف اینترنت را کنترل کند
- او بیش از زمانی که می‌خواسته یا در نظر داشته آنلاین می‌ماند.
در کنار محور پنج‌گانه بیرد، یکی از موارد زیر نیز باید وجود داشته باشد تا بتوانیم اختلال را تشخیص دهیم:
- او یک رابطه مهم، موقعیت شغلی و تحصیلی یا یک دوره حرفه‌ای را به دلیل استفاده از اینترنت به خطر می‌اندازد
- او به خانواده، درمانگر و دیگران د ر مورد استفاده خود از اینترنت دروغ می‌گوید
- از اینترنت به عنوان وسیله‌ای برای فرار از مشکلات و آرام کردن احساسات ناخوشایند نظیر اضطراب، استفاده می‌کند
چه روش‌های درمانی می‌تواند برای اختلال اعتیاد به اینترنت موثر باشد
اولین قدم درمانی همیشه این است که فرد مشکل خود را درک کند و نسبت به آن آگاه شود. اگر شما اعتقاد به وجود مشکل در خود ندارید، کاملاً طبیعی است که به دنبال درمان آن هم نمی‌روید. البته برخی اعتقاد دارند که اعتیاد به اینترنت یک اختلال موقت است و به خودی خود از بین خواهد رفت.
تصحیح رفتار می‌تواند در کاهش اثرات منفی این مشکل بسیار موثر باشد. نرم‌افزارهایی وجود دارد که فرد به کمک آنها می‌تواند میزان استفاده از اینترنت را مدیریت کند. اگر نشانگان روان‌شناختی اختلال گسترش پیدا کند، ممکن است فرد نیاز به مصرف دارو داشته باشد.
در این قسمت به برخی از روش‌های درمانی موثر در بهبود اختلال اعتیاد به اینترنت می‌پردازیم:
- روان‌درمانی فردی، گروهی و یا خانوادگی
- اصلاح رفتاری
- رفتاردرمانی دیالکتیکی
- روان‌درمانی شناختی رفتاری
- هنر درمانی
- واقعیت درمانی
همان طور که قبلاً اشاره کردیم، تصحیح رفتار می‌تواند تا حدود زیادی موثر باشد. البته گاهی اعتیاد به اینترنت خود نشانه‌ای از اختلال دیگری مانند افسردگی است. در این مورد متخصص سلامت روان ابتدا باید روی درمان افسردگی متمرکز شود. با بهبودی بیمار شاهد خواهیم بود رفتارهای نامتعادل او مانند استفاده بیش از حد از اینترنت نیز از بین خواهد رفت.
در نهایت باید بپذیریم که با گسترش اینترنت و وابستگی بیشتر انسان امروز به آن دیگر به سختی می‌توانیم زندگی را بدون فضای مجازی تصور کنیم. اما چیزی که برای ما بسیار مهم است، نحوه به کارگیری اینترنت و امکانات دیگر است. ما باید به یاد داشته که قرار است این ابزار به ما کمک کنند تا زندگی پیشرفته و راحت‌تری داشته باشیم، نه آنکه ما تبدیل به برده آن بشویم. اعتیاد به اینترنت نوعی ناکارآمدی در زندگی انسان مدرن است که سبب می‌شود فرد تبدیل به برده فضای مجازی شود و دیگر ارتباطی با دنیای واقعیت و مشکلات و روابط کاملاً واقعی آن نداشته باشد.